همشهری - حمیدرضا بوجاریان: صبحگاه جمعه ۱۳دی‌ماه۱۳۹۸ سردار حاج قاسم سلیمانی وارد فرودگاه بغداد می‌شود. طلال ناجی الذیابی که مسئول اطلاعات فرودگاه بغداد در آن شب است می‌داند مسافری ویژه در این پرواز قرار دارد. او به شکل مخفیانه با رابط آمریکایی خود تماس گرفته و از ورود سردار سلیمانی به فرودگاه بغداد خبر می‌دهد. او اطلاعات دیگری درباره تعداد مسافران، خودروها و مسیر خروج هیأت ایرانی و استقبال‌کنندگان آنها به طرف آمریکایی می‌دهد. اطلاعات ارائه‌شده از سوی الذیانی بلافاصله به مقر گروه تروریستی سنتکام ارسال و موضوع به اطلاع رئیس‌جمهور وقت آمریکا می‌رسد. دونالد ترامپ برخلاف همه قوانین بین‌المللی دستور حمله به مسافران ۲خودرو را می‌دهد. چند پهپاد از مقر این گروه به پرواز درآمده و در این حمله همراه با سلیمانی، ابومهدی المهندس، فرمانده حزب‌الله عراق و قائم‌مقام بسیج مردمی عراق (الحشد الشعبی) و تعدادی دیگری از محافظان این دو مقام ارشد نظامی به شهادت رسیدند.
این حمله به دستورمستقیم دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا انجام شد. بلافاصله بعد از این اقدام، هم در داخل آمریکا و هم در مجامع مختلف این جنایت تقبیح و محکوم شد. با گذشت چند سال از این اقدام، اخیرا نمایندگان جنبش الفتح در پارلمان عراق از دولت این کشور خواسته‌اند با استفاده از اسناد و مدارک متقنی که در اختیار دارند، مقدمات محکومیت آمریکایی‌ها نسبت به این جنایت را فراهم کنند؛ موضوعی که می‌توان آن را سرآغازی برای شروع پرونده‌ای بین‌المللی علیه عاملان و آمران این جنایت دانست.
دولت قبل در پیگیری حقوقی کوتاهی کرد
گرچه بیش از ۲سال از وقوع جنایت آمریکایی‌ها در ترور شهید سلیمانی می‌گذرد، اما به‌نظر می‌رسد در داخل کشور آنطور که لازم بوده موضوع پیگیری حقوقی و قضایی این پرونده با شتابی که انتظار می‌رفت، همراه نشده است. آنطور که سردار سهراب‌علی شمخانی، معان حقوقی سپاه، ۸آذرسال گذشته در همایش ابعاد بین‌المللی و حقوقی ترور شهید سپهبد حاج قاسم سلیمانی می‌گوید، کندی روند رسیدگی حقوقی و بین‌المللی این واقعه دلایل خاص خود را دارد. او با انتقاد از عملکرد دولت قبل در نحوه پیگیری حقوقی موضوع شهادت حاج قاسم می‌گوید: در حوزه بین‌الملل از موضع مطالبه‌گری بیان می‌کنم که در ۲سال گذشته در دولت اقدامات جدی و ملموسی برای پیگیری این موضوع از جنبه حقوقی و بین‌المللی انجام نشده است؛ درحالی‌که ظرفیت‌هایی را در حوزه مجامع بین‌المللی، حقوقی، قضایی و حتی سیاسی در اختیار داشتیم و داریم.
او حرفش را اینطور ادامه می‌دهد: این بی‌توجهی درحالی انجام شد که هم ما در سپاه، هم مردم و هم خانواده شهدا مکرر از دولت روحانی خواهان پیگیری موضوع بودند و استادان حقوق بین‌الملل نظراتی درباره چگونگی پیگیری موضوع داشتند. شمخانی با بیان اینکه هم جمهوری اسلامی ایران و هم آمریکا مفاد کنوانسیون۱۹۷۳ ژنو را امضا کرده‌اند و به این دلیل با استفاده از ظرفیت این کنوانسیون می‌توان آمریکا را مقابل جنایتی که مرتکب شده است، پاسخگو کرد، می‌افزاید: استفاده از ظرفیت شورای امنیت، مجمع عمومی و شورای حقوق‌بشر اروپایی ازجمله مجامعی بود که می‌توانستیم و می‌توانیم از آن برای محکوم کردن آمریکا استفاده کنیم. معاون حقوقی سپاه با بیان اینکه برخی می‌گویند مگر با پیگیری این موضوع می‌توانیم به جایی برسیم و ترامپ و عاملان این جنایت را محکوم کنیم، می‌گوید: می‌دانیم ازطریق قوانین بین‌المللی نمی‌توانیم به نتیجه برسیم، اما می‌توانیم از آن به نحو دیگری استفاده کنیم. اینها در تاریخ می‌ماند. وقتی مقامات تروریست آمریکا اعتراف و اقرار می‌کنند که ما این ترور را انجام داده‌ایم، اینها موضوعی است که باید پیگیری شود.
آیا می‌توانیم از عاملان جنایت شکایت کنیم؟
استاد حقوق دانشگاه تهران با بررسی ابعاد حقوقی بین‌المللی شهادت سپهبد سلیمانی می‌گوید: در هیچ مقطعی از تاریخ مواجهه ما با دنیا تا این اندازه از لحاظ حقوقی پرمسئله نبوده است. مسائلی در حوزه بین‌المللی داریم که باید با استفاده از ساختار حقوق بین‌الملل به‌صورت منطقی با آن مواجه شویم. احمد مومنی‌راد ادامه می‌دهد: اقدام سران آمریکا در به شهادت رساندن شهید سلیمانی به هیچ‌وجه از منظر حقوق بین‌الملل قابل‌قبول نیست. ترور مقام عالی‌رتبه کشور ما در یک کشور ثالث به دستور مستقیم رئیس‌جمهور آمریکا از لحاظ اصول حاکم بر حقوق بین‌الملل پذیرفتنی نیست و هیچ معاهده و کنوانسیونی این موضوع را نمی‌پذیرد. علاوه بر گزارشگر سازمان ملل، حتی مقامات داخلی آمریکا نیز اقدام رئیس‌جمهور آمریکا را زیر سؤال برده و آن را فاقد مشروعیت و برخلاف حقوق بین‌الملل دانستند.
او نقض حق حیات را نقض قاعده آمره در حقوق بین‌الملل دانسته و می‌افزاید: در حقوق بین‌الملل هیچ قاعده‌ای بالاتر از حق حیات نداریم. سلب حیات سردار شهید سلیمانی نقض قاعده آمره است و این اصل ازسوی آمریکا نقض شده و از منظر حقوق بین‌الملل قابل پیگیری است. استاد دانشگاه تهران با اشاره به اینکه هیچ جنگ رسمی میان ایران و آمریکا وجود نداشته و این اقدام در حقوق مخاصمات هم نمی‌گنجد، توضیح می‌دهد: در این زمینه حتی پیمان مودتی که قبل از انقلاب با آمریکا امضا کرده بودیم در زمان ترور شهیدسلیمانی کمتر از یک‌سال بود که از سوی آمریکایی‌ها ملغی شده و هنوز یک‌سال از خروج آمریکایی‌ها از این معاهده نگذشته، اقدام علیه سردار شهید سلیمانی را انجام دادند.
مومنی‌راد با بیان اینکه براساس اصل برابری دولت‌ها، مقامات هر کشوری در کشور دیگر مصونیت دارند، ادامه می‌دهد: براساس کنوانسیون۱۹۷۴ باید با ناقضان حقوق ایران برخورد شود. براساس قانون، مقامات یک کشور در کشور دیگر دارای مصونیت هستند، اما آمریکایی‌ها با اقدام خود این قانون را نقض کرده‌اند. این اقدام حتی خلاف پیمان و معاهده عراقی با آمریکاست. این ترور منجر به شهادت یک مقام عالی‌رتبه عراق نیز شد؛ اقدامی که نقض دیگری است که آمریکایی‌ها در امور بین‌الملل انجام دادند.
تغییر دولت و مسیر پیگیری پرونده
با روی کارآمدن دولت سیزدهم، پیگیری موضوع شهادت سردارسلیمانی آهنگ شتابانی به‌خود می‌گیرد. وزارت امور خارجه به‌عنوان نماد دیپلماسی بین‌المللی ایران مسئله این پرونده را با هماهنگی و همکاری با قوه قضاییه به شکل جدی‌تری مورد پیگیری قرار می‌دهد و وزیر امورخارجه مشاور ویژه‌ای برای این پرونده تعیین می‌کند. سخنگوی وزارت امور خارجه ۲۵بهمن در نشست خبری هفتگی خود با خبرنگاران درباره این موضوع می‌گوید: وزیر امور خارجه از روز اول انتصاب به این مسئولیت، فرایند پیگیری این پرونده را با تعیین مشاور ویژه در وزارت خارجه آغاز کرده است. سعید خطیب‌زاده می‌گوید: وزارت خارجه جلسات متعددی را با نهادهای درون کشور برای ایجاد هماهنگی کامل در داخل و نیز انسجام برای پیگیری بین‌المللی پرونده برگزار کرده است. وزیر امورخارجه در سفر خود به بغداد به مقامات این کشور تأکید کرده است که باید این پرونده به‌عنوان پرونده‌ای اصلی با طرفیت ۲کشور به شکل ویژه بررسی شود. در این راستا کمیته‌ای هم در قوه قضاییه و هم در وزارت خارجه تشکیل شده است تا با بررسی حقوقی، قضایی و سیاسی پرونده بتوانند پرونده‌ای جامع را برای پیگیری موضوع جمع‌آوری کنند.
پیگیری حقوقی جنایت در ۸کشور
با تغییر رویکرد دولت و ایجاد هماهنگی میان وزارت امور خارجه و قوه قضاییه و بررسی ابعاد حقوقی و قضایی و سیاسی پرونده در دولت و قوه قضاییه، دستگاه قضایی نیز این پرونده را با رویکردی جدی‌تر هم در ابعاد داخلی و هم بین‌المللی در حال پیگیری دارد. دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضاییه با اشاره به اقدامات حقوقی و قضایی انجام شده در موضوع شهادت سردار سلیمانی و همراهانش با بیان اینکه بلافاصله بعد از این ترور قوه قضاییه اقدامات حقوق و قانونی خود برای پیگیری این موضوع را آغاز کرده است در پاسخ به این سؤال همشهری که نتیجه این اقدامات چه بوده است، می‌گوید: نشست‌هایی با حضور حقوقدانان و قضات با موضوع تعقیب قضایی مرتکبان، شرکا و معاونان این جنایت تروریستی در قالب تشکیل پرونده کیفری در دادسرای عمومی و انقلاب تهران آغاز شد.
کاظم غریب‌آبادی ادامه می‌دهد: با تشکیل پرونده در دادسرا، جمع‌آوری دلایل، شناسایی متهمان، تعقیب آنها و درخواست صدور اعلان قرمز از طریق پلیس بین‌الملل ازجمله اقداماتی بوده است که در راستای پیگیری موضوع انجام شده است. او با بیان اینکه رئیس‌جمهور وقت آمریکا در صدر لیست افراد تحت تعقیب در این پرونده است، می‌افزاید: مایک پمپئو، وزیر وقت امور خارجه آمریکا و فرمانده وقت نیروی تروریستی سنتکام نیز ازجمله دیگر افرادی هستند که دادسرا با اعلان قرمز به پلیس بین‌الملل خواهان دستگیری آنها شده است. غریب‌آبادی می‌گوید با همکاری بین‌المللی با برخی کشورها موضوع دستگیری عوامل این ترور به شکل جدی در ابعاد بین‌المللی در حال پیگیری است: برای تسریع در رسیدگی و اتقان تحقیقات و به‌علت دخالت عوامل متعدد خارجی در این جنایت درخواست‌های معاضدت قضایی به کشورهای سوریه، قطر، اردن، کویت، لبنان، آلمان، آمریکا و انگلستان ارائه شده است.
دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضاییه با بیان اینکه حوزه قضایی محل وقوع جنایت کشور عراق است و در این راستا دستگاه قضایی این کشور به شکل مستقل نیز این پرونده را در دست پیگیری دارد، خاطرنشان می‌کند: با توجه به محل ارتکاب این اقدام تروریستی، یعنی کشور عراق، دستگاه قضایی کشور به شکل مستقل پرونده کیفری برای تعقیب عاملان جنایت تروریستی تشکیل داده است. دستگاه قضایی ۲کشور نیز کمیته تحقیقات مشترک را برای این پرونده تشکیل دادند و متعاقب تفاهم انجام شده، نشست‌های مشترکی نیز در این راستا برگزار شده است. غریب‌آبادی با بیان اینکه تاکنون نتایج مثبتی از تحقیقات انجام شده درباره عوامل دخیل در این ترور به‌دست آمده است، ادامه می‌دهد: تعداد زیادی از اوراق و مستندات پرونده توسط هیأت‌های قضایی ایرانی و عراقی با یکدیگر تبادل شده است و این موضوع منجر به صدور بیانیه مشترک نیز شده است. در این بیانیه بر همکاری دوجانبه ازجمله مبادله اسناد و اطلاعات تکمیلی برای پیشبرد پرونده‌های قضایی در ۲کشور تا حصول اطمینان از اجرای عدالت تأکید شده است.
دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضاییه حرفش را اینطور ادامه می‌دهد: طرفین تدابیر لازم را برای تعقیب، محاکمه و مجازات عوام دخیل، تصمیم‌گیر، طراح و مجری اتخاذ کرده‌اند و بر این اساس شاهد پیشرفت‌های خوبی در زمینه شناسایی مرتکبان این جنایت در ابعاد مختلف بوده‌ایم. وی در پاسخ به این سؤال که همکاری کشورهایی که به آنان معاضدت قضایی در این پرونده داده شده است را چگونه ارزیابی می‌کند، می‌گوید: وزارت امور خارجه در حال پیگیری دریافت پاسخ به نیابت‌های قضایی به کشورهای پیش گفته است. مرکز امور حقوقی بین‌الملل ریاست‌جمهوری نیز مسئول پیگیری موضوع استفاده از ظرفیت کنوانسیون۱۹۷۳ که جلوگیری و مجازات جرائم علیه اشخاص مورد حمایت بین‌المللی ازجمله مامورین سیاسی را مورد تأکید قرار داده، برای طرح دعوا علیه آمریکا در دیوان بین‌المللی دادگستری است.
بزرگ‌ترین پرونده تحقیقات ترور
در پی اظهارات اخیر مایک پمپئو درخصوص جنایت فرودگاه بغداد برخی مسئولان عراقی واکنش‌هایی داشته‌اند و خواستار مجازات افرادی شدند که در این حادثه دست داشته‌اند. ائتلاف الفتح عراق دراین‌باره از گشایش بزرگ‌ترین پرونده تحقیقاتی در پارلمان عراق درخصوص جنایت فرودگاه بغداد خبر داد و اعلام کرد اظهارات اخیر مایک پمپئو، وزیر خارجه پیشین آمریکا شوکه‌کننده بود و نشان می‌دهد که برخی شخصیت‌های عراقی در این حادثه دست داشته‌اند. رفیق الصالحی، نماینده ائتلاف فتح در این‌باره گفته است: پمپئو جزئیات مخفیانه و سری درخصوص نفوذ آمریکا در عراق و میزان دخالت در امور داخلی را برملا کرد و ائتلاف الفتح اقدام به گشایش بزرگ‌ترین پرونده تحقیقاتی پارلمانی از طریق کمیته‌های متخصص کرده است. او می‌گوید: این تحقیقات احضار فرماندهان ارشد امنیتی عراقی را شامل می‌شود تا ابهامات در این خصوص برطرف و به‌طور کامل روشن شود که چه اتفاقی رخ داد و میزان نفوذ آمریکا در دستگاه‌های امنیتی عراق و همچنین میزان همکاری با آنها در این جنایت چقدر است.
احمد الموسوی، عضو کمیسیون امنیت و دفاع در پارلمان عراق نیز اخیرا از مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر این کشور خواست تا نتیجه تحقیقات در پرونده ترور شهید ابومهدی المهندس و شهید قاسم سلیمانی ارسال شود. به‌گفته این عضو پارلمان عراق، از الکاظمی خواسته شده است نتایج تحقیق در پرونده ترور فرماندهان پیروزی شفاف‌سازی شود، اما تأخیر در این مسئله تعجب‌آور است. اکنون لازم شد که بدون هیچ تعللی طرف‌های مرتبط با ترور فرماندهان پیروزی افشا و نتایج تحقیقات به پارلمان ارسال شود. دولت الکاظمی موظف است تا گزارش‌های خود در این خصوص را در سریع‌ترین زمان ممکن به پارلمان بفرستد و اعلام شود که کدام طرف‌ها در جنایت فرودگاه بغداد دست داشته‌اند.
رأی پرونده کیفری عاملان شهادت سردار سلیمانی به‌زودی صادر می‌شود
محمد مصدق، معاون اول قوه قضاییه : شهیدسلیمانی واقعا مظلومانه شهید شد؛ کسی که مدعو کشور عراق بود را ترور کردند؛ این در کدام قاموس وجود دارد. در محافل علمی همه حقوقدان‌های منصف موضوع را بررسی کردند، اما هیچ‌کدام این کار را توجیه نکردند و آن را مصداق قتل هدفمند و خودسرانه دانسته‌اند. ما در مباحث حقوقی اسم آن را قتل نمی‌گذاریم، بلکه جنایت علیه امنیت حقوق‌بشر می‌دانیم. حقوقدانان می‌گویند اگر بگوییم قتل است در جایی دیگر رسیدگی می‌شود و اگر بگوییم علیه امنیت و استقلال یک کشور است، طبق ماده ۵ قانون مجازات صلاحیت رسیدگی داریم و حتما پیگیری می‌کنیم. بر این اساس، پرونده‌ای در یکی از شعبات دادگستری مفتوح شده و در این دادگاه برای ۱۵۴نفر از عوامل این جنایت اعم از مباشر، عوامل و آمران، شناسایی و اقدامات تعقیبی بین‌المللی شروع شده است. ۱۱مورد نیابت قضایی به ۸کشور همسایه داده شده است و یک کمیته مشترک تحقیقاتی بین ایران و عراق با وظیفه بررسی تعقیب این موضوع تشکیل شد و امیدوارم تا چند ماه آینده رأی پرونده کیفری صادر شود و محق رسیدگی در دادگاه باشد.