همشهری آنلاین - مجیدجباری: ۳۵ سال پیش یکی از پرتلفات‌ترین سیلاب‌های ثبت شده‌ی تاریخ ایران در شمال تهران رخ داد؛ سیلابی که بعد از دو ساعت بارندگی خانه‌ها و ساختمان‌های شمال پایتخت را در هم کوبید و بیش از ۳۰۰ نفر از شهروندان را به کام مرگ کشاند. ۲۵ سال بعد، آبگرفتگی معابر تهران و غرق شدن متروی پایتخت، به زیرساخت‌های حمل و نقل عمومی تهران خسارت زد. همچنین سال ۱۳۹۷ همزمان با وقوع سیلاب‌های ویرانگر در شهرهای ایران مانند لرستان و خوزستان، سیلاب به دلیل نبود زیر ساخت‌های لازم برای هدایت، کنترل و مدیریت آب‌های سطحی پایتخت را که همیشه در معرض خطرات طبیعی قرار دارد، تهدید کرد. با توجه به این خطر و تهدید بزرگ، شرکت خاکریزآب که زیر نظر معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران فعالیت می‌کند، سال‌ها پیش تصمیم گرفت برای جلوگیری از وقوع سیلاب و آبگرفتگی در پایتخت، در بخش عمده‌ای از شبکه اصلی شهر هدایت و کنترل سیلاب را ایجاد کند که این روند همچنان ادامه دارد.
این شرکت طی دهه‌ها فعالیت حالا چیزی در حدود ۵۳۶ کیلومتر تونل و کانال‌های زیر زمینی اصلی در اعماق زمین ساخته است که بخش عمده‌ای از مناطق تهران را در بر می‌گیرد. با این حال اما زیرساخت‌های کنترل سیلاب در غرب پایتخت که در پروسه گسترش تهران به این سمت شکل گرفته، از توسعه شهر عقب مانده است. غرب پایتخت با وجود رودخانه کن به عنوان یکی از بزرگترین رودهای تهران، طی سال‌های اخیر در اولویت توسعه شبکه اصلی هدایت و کنترل آب‌های سطحی قرار گرفته و تا کنون اقداماتی هم در این زمینه انجام شده است.
سید عبدالمهدی حسینی مدیرعامل شرکت خاکریزآب شهرداری تهران در گفت و گوبا همشهری آنلاین، جزئیات اقدامات زیرساختی در این منطقه از تهران را تشریح می‌کند:
شهر تهران همواره در معرض خطرات طبیعی مثل سیلاب قرار دارد. زیر ساخت‌های شبکه اصلی هدایت و کنترل آب‌های سطحی این شهر در چه وضعیتی قرار دارد؟
این شرکت طی دهه‌ها فعالیت زیر زمینی چیزی در حدود ۵۳۶ کیلومتر تونل و کانال‌های زیر زمینی اصلی را ایجاد کرده است که این شبکه اصلی در کنار شبکه‌های فرعی ایجاد شده در مناطق مختلف شهر، کار هدایت و مدیریت آب‌های سطحی ناشی از بارش‌های تند و شدید را برعهده دارد. در واقع آب‌های سطحی ناشی از بارندگی‌ها از طریق این کانال ها و تونل‌ها در شهر، کنترل، مدیریت و هدایت می‌شوند تا مانع وقوع سیلاب‌های ویرانگر و آبگرفتگی معابر شهری شوند. البته آنطور که در برنامه توسعه سوم شهر تهران آمده، این کلانشهر دست کم ۱۶۴ کیلومتر دیگر شبکه اصلی نیاز دارد تا سایر نقاط شهر هم از خطر سیل و آبگرفتگی در امان بماند. کار شرکت خاکریز آب از آن جهت اهمیت دارد که برخلاف خدمات دیگر شهری که در معرض دید شهروندان قرار دارد، به دور از چشم شهروندان و زیر زمین انجام می‌شود؛ اما خدمات این‌چنینی به طور مستقیم بر امنیت، سلامت و آسایش شهروندان تاثیر دارد.
مطالعات شبکه‌های مدیریت سیلاب و آب‌های سطحی بر چه مبنایی اولویت بندی می‌شوند؟
فعالیت‌های عمرانی شرکت خاکریز آب در شهر تهران بر اساس مطالعات جامع آب‌های سطحی اجرا می‌شود و مجموعه شبکه آب‌های سطحی تهران که با هدف هدایت و مدیریت سیلاب طراحی و مطالعه شده، اولویت بندی هم می‌شود و بر اساس این اولویت‌ها کارهای اجرای صورت می‌گیرد.
با توجه به ساخت شبکه اصلی مدیریت آب‌های سطحی، کدام مناطق تهران در اولویت اجرای تونل‌ها و کانال های هدایت آب قرار دارند؟ در تهران چند کیلومتر پروژه در دست ساخت دارید؟
مشکل عمده‌ای که در شهر تهران وجود دارد، توسعه نیافتن شهر با توسعه زیرساخت‌هاست و عمده این اتفاقات هم در حوزه غرب افتاده است. از یک مقطعی به بعد این روند ثابت مانده است. بنابراین اگر بخواهیم رودخانه کن را مرزی برای این حوزه در غرب تهران بدانیم، هر چقدر که از این رودخانه به سمت شرق برویم، تقریبا شبکه موجود بالای ۹۰ درصد شکل گرفته و بر همین اساس، اولویت اقدامات اجرایی در این بخش به سمت نگهداشت و بهسازی می‌رود که عمده این مسئولیت بر عهده شهرداری مناطق تهران است. اما متاسفانه این مسئولیت هم در گذر زمان به درستی دنبال نشده است. یعنی دوره نگهداری، کنترل‌های لازم، ایجاد ساختار، وجود سامانه و ارزیابی‌ها و داشتن نگاه هدفمند برای نگهداشت شبکه به درستی انجام نشده است.
در حال حاضر تقریبا ۸ کیلومتر پروژه در دست اجرا در شهر تهران داریم که توسط پیمانکاران بخش خصوصی و بخشی از آن هم از سوی مجموعه‌های دولتی در حال اجراست. با توجه به برنامه‌ای که برای سال ۱۴۰۱ پیش بینی شده است، ۱۸ کیلومتر جدید هم علاوه بر آن تعریف می‌شود که در گام های برنامه یک ساله، ۲.۵ ساله و ۴ ساله برای شهر تهران اتفاق خواهد افتاد. عمده تمرکز این پروژه ها هم در غرب تهران است. عمده کارهای دیگر ما در حوزه غرب تعریف می شود که تقریبا الگوی نزدیگ به ۴۰ کیلومتر را برای آن در نظر داریم. ۱۲ کیلومتر از ۱۸ کیلومتری که عنوان شد، کار اجرایی تعریف شده در این نقطه است. بنابراین در حوزه توسعه شبکه و زیرساخت در این بخش از پایتخت رشدی نداشته و در نهایت، تاثیر این کمبودها اتفاقاتی است که در شرایط بارندگی و سیلابی در غرب تهران مشاهده می‌کنیم. برای مثال، میدان آزادی جزو میادینی بود که در شرایط بارندگی نه چندان شدید، شهروندان وضعیت وخیمی را شاهد بودند و اطراف میدان دچار آبگرفتگی می شد. این آبگرفتگی حتی به میدان و سازه‌های برج و امکانات زیر آن هم آسیب می‌زد. بر این اساس، اصلاح و رفع مشکل این میدان جزو اقدامات اجرایی در سال‌های اخیر بود که کارهای اصلاحی آن انجام شد. همچنین، همین بزرگراه مخصوص، بزرگراه فتح و مسیر وردآورد، الهیه غرب، روستای ازگی در منطقه ۲۲ و در حوزه باغستان چنین مشکلاتی را شاهد هستیم. بنابراین برخی از اقدامات اجرایی برای این است که جریان سیل در حوزه غرب را بتوانیم به جنوب شهر تهران منتقل کنیم تا شهرهای جنوبی استان هم از این جهت آسیب نبینند.
برخی از مناطق تهران در هنگام بارندگی نه چندان شدید هم دچار آبگرفتگی می‌شوند و یا خطر وقوع سیلاب در این مکان‌ها بیشتر است. چند گلوگاه سیلاب در تهران شناسایی شده است؟
در سطح شهر تهران ۴۷ نقطه گلوگاهی توسط مجموعه مطالعات جامه آب‌های سطحی شناسایی شده است. از مجموعه این ۴۷ نقطه ، ۸ نقطه گلوگاهی یا مرتفع شده و یا در دست رفع اشکال است. از سوی دیگر تا سال گذشته ۶ نقطه گلوگاهی سیلاب در تهران برطرف شده بود. تقریبا زمستان سال گذشته بازارچه نصر در منطقه ۲ اصلاح شد. در حال حاضر در نقطه گلوگاهی تقاطع آریافر – جلال آل احمد هستیم که پروژه با پیشرفتی حدود ۹۰ تا ۹۳ درصد روزهای پایانی را طی می‌کند. فکر می کنم ظرف تابستان جاری بتوانیم این پروژه را به بهره‌برداری برسانیم. براین اساس، می‌توان این نوید را به مردم منطقه داد که در بارندگی فصل پاییز مردم تاثیر این اقدامات را حتی در شرایط بارندگی شدید خواهند دید. اما بقیه این گلوگاه‌های سیلابی تهران ابتدا باید کارهای مطالعاتی آن از سوی سازمان مشاور انجام و این مطالعات برای انجام کارهای اجرایی به ما منتقل شود تا برای رفع نقاط گلوگاهی سیلاب، اقدام کنیم.
یکی از این نقاط گلوگاهی که حائز اهمیت است و وجه مشترک شهرداری و آب منطقه ای هم بوده است، تقاطع زرگنده با خواجه عبدالله است که این مسیر هم جزو درخواست‌های ویژه شهرداری منطقه ۴ است. این مسیر هم در سازمان مشاور در حال تهیه طرح قرار دارد و فکر می‌کنم این پروژه، طرحی است که بتوانیم بخش کوچکی از آن را در سال جاری اجرایی کنیم اما عمده کار به سال آینده موکول خواهد شد. دلیل آن هم نزدیک شدن به فصل بارندگی‌هاست. پیش بینی می‌شود امسال فرآیند انتخاب پیمانکار و انجام مراحل مقدماتی انجام شود و اجرای آن در سال آینده کلید بخورد.
به‌دلیل تغییرات و اتفاقات تکمیلی در شبکه اصلی آب‌های سطحی، مسیری را به جهت استفاده از ظرفیت‌های موجود یا مهندسی ارزش در نقاط گلوگاهی با سازمان مشاور شروع کردیم. نتیجه‌اش این بود که ۲ نقطه از ۴۷ نقطه بر اساس اقدامات تکمیلی صورت گرفته از فهرست نقاط گلوگاهی خارج شدند؛ یعنی دیگر مشکل انتقال جریان سیل به مجرا و معبر را ندارند. بنابراین می‌توان این نوید را داد که ما تا انتهای سال با احتساب ۸ نقطه، ۱۰ نقطه گلوگاهی را مرتفع و اصلاح کنیم و یک نقطه گلوگاهی را هم در دستور کار قرار دادیم که عملا ظرفیت ما به عدد نزدیک به ۳۶ نقطه کاهش می‌باید.
با توجه به اینکه اقدامات زیر ساختی نیازمند منابع مالی زیادی است و طبق گفته شهردار تهران، تکمیل شبکه مدیریت آب‌های سطحی تهران ۲۰ هزار میلیارد تومان پول نیاز دارد، منابع اجرای طرح‌های خاکریز آب غیر از اعتبارات مصوب که بخش تقریبا کمی از منابع مالی را تامین می‌کند، از چه راه‌هایی تامین می‌شود؟
دو مقوله وجود دارد. بحث اعتبار و دیگری تامین منابع مالی است. برای جبران عقب افتادگی برنامه سوم توسعه شهر تهران، حدود ۱۳۰۰ میلیارد تومان برای شرکت خاکریز آب پیشنهاد داده‌ایم و حالا امروز در سال ۱۴۰۱ با ۳۰۱ میلیارد تومان بودجه مصوب در حال پیگیری اقدامات عمرانی و زیرساختی هستیم. بنابراین طبیعی است که نبود توازن بیان کننده عدم تحقق برنامه‌ها و افق مدیریتی خواهد بود. شهردار تهران دستورشان این است که در طول بازه ۱۰ ساله بتوانیم نزدیک به ۱۶۴ کیلومتر باقیمانده از شبکه اصلی آب‌های سطحی را جبران کنیم. برای کل شهر تهران باید حدود ۷۰۰ کیلومتر شبکه آب‌های سطحی تعریف شود که تا الان نزدیک به ۵۳۶ کیلومتر آن اجرایی شده است و ۱۶۴ کیلومتر دیگر، کار اجرایی داریم.
بنابراین با توجه به این منابع مالی، برای سال جدید پیش بینی ۳ کیلومتر کار اجرایی را داریم. یعنی ۱۶۱ کیلومتر کار برای ۹ سال باقیمانده باقی خواهد ماند که با این اوصاف سالانه حدود ۱۶ کیلومتر می‌شود. برای ساخت ۱۶ کیلومتر، بودجه‌ای حداقل معادل ۱۰۰۰ میلیارد تومان را برای هر سال نیاز داریم. فقط برای تکمیل شبکه اصلی آب‌های سطحی تهران برای ۹ سال آینده ۹ هزار میلیارد تومان بودجه نیاز است. اما به هر حال تاسیسات جنبی شبکه اصلی هم در کنار ساخت شبکه وجود دارد. بنابراین با اعتبارات موجود و ظرفیت فعلی طبیعتا اجرای این پروژه‌ها طی مدت ۱۰ سال میسر نیست. اما نظر شهردار و معاونت عمرانی شهرداری تهران این است که باید این ظرفیت برای تهران ایجاد شود. طبیعتا برای تامین منابع مورد نیاز باید ظرفیت‌های جدیدتری به میدان بیاید؛ مثل استفاده از فاینانس‌های بین المللی.
بر اساس بودجه ۱۴۰۱ دولت، بخش‌های مختلف می‌توانند از فاینانس‌های خارجی به میزان ۲ میلیارد یورو در موضوعات مخاطراتی استفاده کنند. بر همین اساس برای استفاده از فاینانس های خارجی مکاتباتی داشته‌ایم که آمادگی استفاده از این ظرفیت را مشابه آنچه که در دهه‌های گذشته برای شرکت آبریز خاک اتفاق افتاد(دریافت وام خارجی برای احداث شبکه اصلی هدایت و مدیریت آب های سطحی تهران) داریم. با دریافت این منابع مالی طبیعتا هم سرعت عملیات اجرایی بیشتر می‌شود و هم تحقق برنامه برای ما امکانپذیرتر خواهد بود. این موضوع هم ظرفیتی است که مدیران ارشد شهری آن را دنبال می‌کنند. علاوه بر آن نیز، ظرفیت‌های دیگری نظیر بهره گیری از ظرفیت مشارکت و ... وجود دارد که در دستور کار قرار گرفته و همکاران در معاونت فنی و عمرانی در حال پیگیری آن هستند. با این اقداماتی که مجموعه مدیریت شهری دنبال می‌کند، طبیعتا می‌شود دستوری که شهردار تهران صادر کرده است را دنبال کرد و به اجرا درآورد.
به غیر از مشکل منابع مالی چه مشکلاتی در فرآیند اجرای پروژه ها وجود دارد؟
به دلیل اینکه کارها در زیر زمین انجام می شود، نمی‌دانیم که در طول مسیر با چه مشکلات و معارض‌هایی برخورد می‌کنیم. معمولا برنامه‌های ما به واسطه نبود اطلاعات دقیق از مجموعه شرکت‌های خدمات رسان (برق و آب و گاز) دچار برخی مشکلاتی می‌شود که ممکن است پروژه‌ها را مشمول زمان بیشتری بکند.
بخش دوم و پایانی این گفت‌وگو در روزهای آینده منتشر می‌شود.