همشهری‌آنلاین - یکتا فراهانی: با افزایش تصاعدی شمار بیماران کرونا، شایعاتی درباره وجود واکسن‌های تاریخ مصرف گذشته در بعضی شهرها مانند مشهد و تهران مطرح شده است. البته وزارت بهداشت به مردم توصیه کرده است برای تزریق دوز یادآور واکسن کرونا به مراکز واکسیناسیون مراجعه کنند و در صورتی که تردید دارند برای اطمینان بیشتر تاریخ مصرف واکسن‌ها را مشاهده کنند.
مدیرکل امور دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو نیز با بیان اینکه تاریخ انقضای واکسن داخلی و وارداتی از سوی سازمان غذا و دارو بر اساس مستندات تولید کننده، تعیین و در روی لیبل به همراه کد UID در سامانه مرکزی تیتک ثبت می‌شود، گفت: «حتی اگر یک روز از مجوز سازمان غذا و دارو بگذرد، امکان ثبت در سیستم الکترونیک وجود نخواهد داشت و پیام خطای تاریخ منقضی بودن فرآورده صادر می شود.»
محصولات تاریخ مصرف گذشته
دکتر مسعود یونسیان متخصص اپیدمیولوژی و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و دبیر کمیته اپیدمیولوژی و پژوهش کمیته کشوری علمی کرونا در مورد واکسن‌های تاریخ مصرف گذشته می‌گوید: «در مورد تاریخ مصرف مواد غذایی، داروها و همچنین واکسن‌ها باید توجه داشته باشیم که تاریخ مصرف یک محصول، صفر و یک نیست. یعنی اگر روی یک دارو یا ماده غذایی تاریخ مشخصی برای آن درج شده باشد این تاریخ نسبی است و در واقع به این معناست که این تاریخ بهترین زمان مصرف آنهاست و براساس ارزیابی‌های در نظر گرفته شده، انتظار می‌رود بهترین کیفیت را تا آن زمان داشته باشد. البته این کیفیت تابع شرایطی مانند چگونگی نگهداری و دمای آن هم می‌شود. مثلا اگر دارویی باید در فریزر سرد می‌مانده؛ چند بار در آن باز و بسته‌شده است. در واقع وقتی برای ماده‌ای تاریخ مصرف می‌گذارند، برای همه آن حالات استانداردی هم در نظر می‌گیرند. بنابراین وقتی تاریخ مصرف ماده غذایی گذشته باشد بو، رنگ و مزه آن تغییر می‌کند در صورتی که خیلی اوقات تغییری در این موارد دیده نمی‌شود.»
واکسن‌های تاریخ مصرف گذشته
به گفته یونسیان در همه‌جای دنیا رایج است تاریخ مصرف دارو یا واکسن بسیار محتاطانه قید شود؛ به همین خاطر انتظار نمی‌رود تا آن تاریخ کیفیت محصول افت کند. یعنی وقتی به آن تاریخ نزدیک می شود یا از آن تاریخ می‌گذرد، تعدادی از آن محصولات را که در شرایط مطلوب نگهداری کرده‌اند، مجددا باز می‌کنند و پس از ارزیابی میزان اثر بخشی و صحت و سلامت آن؛ تاریخ جدیدی برای مصرف آن محصول تعیین می‌کنند.
یونسیان در مورد واکسن‌هایی که تاریخ مصرف آنها منقضی شده می‌گوید وزارت بهداشت اعلام کرده که بر اساس بررسی‌های سازمان غذا و دارو، یک سال به مهلت مصرف اضافه شده است.
قبلا حمیدرضا اینانلو، مدیر کل امور دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و دارو در مصاحبه‌ای با سایت وزارت بهداشت (وبدا) با اشاره به جدید بودن و کامل نشدن مطالعات پایداری واکسن‌های کووید ۱۹، گفته بود: «واکسن‌های کووید ۱۹ در ابتدا با مدت زمان کوتاه پایداری مثلاً شش ماه توزیع می‌شدند که به مرور و با تکمیل‌تر شدن مطالعات پایداری و با ارائه مستندات و بررسی کارشناسی این زمان افزایش یافت...واکسن پاستوکووک، فرم کانژوگه‌ی یک پروتئین (توکسوئید کزاز) و یک دامین پروتئین (آنتی ژن نوترکیب) بود که محصول دقیقاً مشابه قبلی برای آن وجود نداشت که پس از ارائه مستندات تکمیلی در سال جاری، تاریخ انقضای یک ساله برای این محصول از نظر اداره کل دارو مورد تأیید است. همچنین در صورت تعهد بر تکمیل مستندات و مطالعه پایداری تا پایان دو سال، تاریخ روی بسته‌بندی درج و به مرور مطالعات تکمیلی دریافت می‌شود.»
بررسی کامل موضوع و اعتماد سازی بین مردم
سؤال یونسیان از وزارت بهداشت در مورد تصمیم‌گیری برای واکسن‌های تاریخ مصرف گذشته آن است که فرایند بررسی و ارزیابی مجدد این واکسن ها نباید محدود به یک نامه ابلاغی شود. بلکه برای اعتمادسازی در جامعه نتایج حاصل شده باید در کمیته علمی ستاد ملی کرونا مطرح و آنجا اطلاع‌رسانی شود و در واقع این افراد توجیه شوند که متعاقب آن بتوان جامعه را هم توجیه کرد. در واقع افراد این ستاد هم زمانی می‌توانند جامعه را توجیه کنند که خودشان توجیه شده باشند؛ وگرنه کارشناسان و متخصصان هیچ‌گاه نقش توجیه‌کننده مصوبات دستگاه اجرایی را ندارند. چون کارشناس فردی است که به طور مستقل مورد اعتماد مردم باشد و این مورد همیشه باید مدنظر قرار بگیرد.
به گفته یونسیان، اگرچه با توجه به مندرجات نامه مذکور وزارت بهداشت مبنی بر آنکه به‌نظر نمی‌رسد مشکلی در تمدید تاریخ واکسن یا تزریق واکسن‌هایی که تاریخشان خیلی نزدیک است یا چند روز از آنها گذشته وجود داشته باشد؛ اما همچنان مشکل نبود تعامل و تقابل لازم وزارت بهداشت با کارشناسان وجود دارد. در واقع این تعامل نامناسب، فرصت را به دست افراد مغرض و ناآگاه و حتی آگاه اما دارای اغراض منفی و فردی می‌دهد تا تبلیغاتی بکنند که کل زحمات و خدماتی را که توسط یک سازمان اجرایی ارائه می‌شود، زیر سؤال ببرند.
رواج مطالب غیرعلمی در صفحات مجازی و تریبون‌های رسمی
یونسیان می‌گوید مطالب زیادی در صفحات فضای مجازی و حتی تریبون‌های رسمی وجود دارند که مطالبی ارائه می‌دهند که هیچ‌گونه مستندی ندارند. همچنین بعضی افراد هم بدون آنکه از هر گونه دانش فنی برخوردار باشند مطالبی ارائه می‌دهند که هیچ مستندی برای آنها وجود ندارد. اما اگر ما بخواهیم با این گروه‌ها و نهادها مقابله کنیم باید با دست پر و دقیقا بر اساس قواعد علمی پیش برویم. اگر ما هم به عنوان یک نهاد اجرایی نتوانیم جامعه را براساس شواهد علمی تایید شده توسط نهادهای علمی مستقل اقناع کنیم، طبیعتا فضایی ایجاد می‌شود که دوباره همین افراد و گروه‌های فرصت‌طلب و کسانی که منافعشان در ادامه بیماری و پاندمی یا دریافت نکردن واکسن است بتوانند به‌راحتی وارد فضاهای مجازی شوند و مشکلاتی را برای سلامت جامعه رقم بزنند.
نگرانی مردم در مورد واکسن‌های تاریخ مصرف گذشته
یونسیان در پاسخ به نگرانی‌های مردم در مورد استفاده از واکسن‌های تاریخ مصرف گذشته می‌گوید مردم توجه داشته باشند که کمیته‌ای به نام کمیته ملی واکسیناسیون وجود دارد که این کمیته علاوه بر مسئولان و مدیران وزارت بهداشت، کارشناسان مستقلی از اساتید دانشگاه هم دارد که در آن راجع به اینکه چه واکسنی زده بشود و همچنین اینکه مجوزها چگونه داده شود، تصمیم‌گیری می شود. بنابراین مردم نباید نگران باشند چون وسواس و دقت لازم در این گونه موارد لحاظ می‌شود و طبیعتا اجازه نمی‌دهند سلامت جامعه به مخاطره بیفتد. همچنین افت کیفیت یک دارو به صورت تدریجی اتفاق می‌افتد و کاهش تاثیرگذاری، آن قدر کم است که محسوس نیست و حتی می‌توان گفت در بعضی موارد ارزشی ندارد. در واقع وقتی از لحاظ تاریخی به یک نقطه می‌رسد به احتمال خیلی کم با افت کیفیت مواجه می‌شود که در این صورت می‌توان گفت تاریخ انقضای آن است. به این ترتیب مردم هم باید نگاه خودشان را از نگاه همه یا هیچ به نگاه تدریجی تغییر دهند. در واقع اگر مردم نمی‌توانند تاریخ مصرف واکسن را مشاهده کنند بهتر است به سیستمی که متولی سلامت جامعه را تعیین می‌کنند، اعتماد کنند.