همشهری - رضا عمویی: در گرمای سوزان و خشک تابستان در استان شرقی عربستان، کارگاهی عمرانی در بزرگراه الجبیل به چشم می‌خورد که در آن کارفرمایان و کارگران چینی و پاکستانی مشغول احداث نخستین راه‌آهن سبک عربستان سعودی هستند. حسین ناظر، تبعه پاکستانی با همکاران چینی خود مشغول گفت‌وگوست و می‌گوید کار با چینی‌ها در عربستان در ابتدا به دلیل مشکل زبان خیلی سخت بود، اما بعد معلم چینی مسلط به زبان عربی آموزش زبان را شروع کرد و امروز مشکلات ارتباط با چینی‌ها خیلی کمتر شده است. وضعیت کارگران چینی در عربستان را وبگاه چینی «سیتائو» در گزارشی مفصل توضیح داده تا نشان دهد که امروز چین یک شریک اقتصادی بزرگ در سرزمین سعودی‌هاست.
شراکت چین و عربستان دیگر چیزی نیست که بتوان آن را در سطح یک رابطه ساده اقتصادی عنوان کرد. دو طرف طی چند سال گذشته تلاش کرده‌اند تا روابط خود را به سطحی فراتر از مسائل تجاری ارتقا دهند و می‌توان حوزه‌های امنیتی و استراتژیک را نیز به حوزه همکاری‌های ریاض و پکن افزود. همین هفته گذشته و تنها چند ساعت پس از آنکه جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا از عربستان خارج شد، فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان در گفت‌وگو با سی‌ان‌ان گفت که اگر کشورش نتواند تسلیحات آمریکایی به‌دست آورد، به‌دنبال تامین‌کننده جایگزین خواهد بود. وزیرخارجه عربستان البته اشاره‌ای نکرد که آیا چین به‌عنوان کشور جایگزین خریدهای تسلیحاتی عربستان خواهد بود یا خیر، اما وقتی خبرنگار سی‌ان‌ان از او پرسید که آیا عربستان به دنبال خرید سیستم دفاع موشکی از چین است، این مقام سعودی گفت: «ما همیشه به‌دنبال چیزی هستیم که بهترین کارایی را برای ما داشته باشد و قصد نداریم خریدهایمان را در انحصار یک کشور قرار دهیم.»
تغییر قبله عالم
عربستان سعودی به‌طور سنتی همواره مهم‌ترین متحد خارجی خود را در واشنگتن جست‌وجو کرده است. پیوند تاریخی سعودی‌ها و آمریکایی‌ها را در عکس سیاه و سفیدی که در سال۱۹۴۵ از نشست عبدالعزیز آل سعود، مؤسس عربستان سعودی با فرانکلین روزولت، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، روی عرشه یک ناو جنگی ثبت شده، می‌توان ردیابی کرد. آن زمان، روزولت از کنفرانس یالتا در جریان جنگ جهانی دوم بازمی‌گشت. دو طرف روی عرشه کشتی جنگی «یو.اس.اس کوینسی» در کانال سوئز پیمانی امضا کردند که شاکله روابط نزدیک عربستان و آمریکا طی دهه‌های بعد را پایه‌ریزی کرد.
۷۷سال بعد از دیدار تاریخی رهبران آمریکا و عربستان، سیاست دنیای امروز آنچنان تغییر کرده که شاید دیگر به آسانی نتوان از شراکت بی‌قید و شرط سعودی‌ها و آمریکایی‌ها سخن به میان آورد. استقبال سرد ولیعهد عربستان از جو بایدن به اعتراف تحلیلگران و روزنامه‌نگاران آمریکایی گویای آن است که چشم سعودی‌ها دیگر فقط به قبله واشنگتن نیست. وب‌سایت تحلیلی پولتیکو، پیش از سفر بایدن به ریاض، این سفر را تلاشی از سوی رئیس‌جمهور آمریکا برای ترمیم روابط پرتنش با عربستان و ترغیب این کشور به افزایش تولید نفت عنوان کرده بود. هرچند کمتر کسی به موفقیت این سفر اعتقاد دارد و اظهارنظرهای مقامات سعودی همگی حکایت از آن دارد که رهبران ریاض و واشنگتن دیداری بدون دستاوردهای قابل توجه تجربه کرده‌اند. بی‌نتیجه بودن این سفر را عادل الجبیر، وزیر مشاور در امور خارجه عربستان، اینگونه توصیف کرده است: هیچ توافقی در مورد نفت صورت نگرفته و عربستان براساس بازار تصمیم می‌گیرد، نه سیاست.
به همان میزان که روابط عربستان با واشنگتن زمستانی سرد را می‌گذراند، در سوی دیگر زمین، روابط پکن و ریاض یک هوای گرم بهاری را تجربه می‌کند. محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان در ماه مارس (فروردین) امسال با اعلام قصد خود برای کنار گذاشتن دلار آمریکا در معاملات فروش نفت به پکن، یوآن چین را جایگزین دلار اعلام کرد تا روابط با چینی‌ها را یک قدم جلوتر ببرد. در طرف مقابل نیز، پکن خود را به‌عنوان یک شریک آرام برای ریاض و نقطه مقابل آمریکایی‌ها نشان داده است. پس از قتل خاشقجی در سال۲۰۱۸، کمتر مقام آمریکایی بود که سعودی‌ها را مورد انتقاد تند قرار ندهد. جو بایدن که آن زمان نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری بود، حتی دولت سعودی را به دلیل قتل خاشقجی «دولت منفور» خواند. بایدن در فوریه۲۰۲۱ اعلام کرد که حمایت آمریکا از عربستان در جنگ یمن و عرضه سلاح‌های مربوطه را متوقف می‌کند و ممنوعیت‌هایی را برای فروش سلاح به عربستان اعلام کرد. چینی‌ها اما در جریان قتل خاشقجی، هیچ‌گاه اظهارنظر تندی علیه ریاض نداشتند و فراتر از آن روزنامه «گلوبال‌تایمز» به‌عنوان ارگان رسمی انگلیسی زبان حزب کمونیست چین، طی مطلبی نقش وکیل سعودی‌ها را بازی کرد و از رویکرد آمریکا نسبت به ماجرای جمال خاشقجی به‌شدت انتقاد کرد. در واقع در ماجرای خاشقجی، پکن توانست دل سعودی‌ها را به‌دست آورد و به آنها نشان دهد که یک متحد آرام باقی خواهد ماند.
از نفت تا موشک
عربستان یک‌چهارم نفت مورد نیاز چین را تامین می‌کند. شرکت نفت آرامکو عربستان در ۲ ماه اول سال‌جاری، روسیه را به‌عنوان بزرگ‌ترین فروشنده نفت به چین پشت‌سر گذاشت و جایگاه خود را به نخستین تامین‌کننده نفت چین رساند. اگرچه هم‌اکنون به‌دلیل جنگ در اوکراین و تحریم نفتی روسیه از سوی کشورهای غربی ممکن است فروش نفت روسیه به چینی‌ها بیشتر از گذشته باشد.
البته نفت تنها حوزه مشترک تجاری در روابط چین و عربستان نیست و روابط ۲ کشور چندین سال است که به سایر حوزه‌های اقتصادی سرایت کرده است. در سال۲۰۲۰، عربستان سعودی با واردات و صادرات به ارزش بیش از ۶۷میلیارد دلار بزرگ‌ترین شریک تجاری چین در منطقه بوده است. وب‌سایت دویچه وله آلمان در گزارشی در این‌باره نوشته است: روابط اقتصادی ۲کشور مبتنی بر یک رابطه سودمند متقابل است که هم طرح تریلیون دلاری «کمربند و راه» چین را تقویت می‌کند و هم پرداختن به اهداف بلندپروازانه محمد بن سلمان برای مدرن‌سازی عربستان در «چشم‌انداز۲۰۳۰» را به همراه دارد.
پکن و ریاض همچنین در سال‌های گذشته همکاری‌های مشترکی در حوزه موشکی داشته‌اند.شبکه سی‌ان‌ان با استناد به گزارش آژانس‌های اطلاعاتی آمریکا و تصاویر ماهواره‌ای گزارش داده که عربستان در حال توسعه برنامه ساخت موشک‌های بالستیک سوخت جامد با کمک چین در منطقه الدوادمی است. نهادهای اطلاعاتی آمریکا در سال۲۰۱۹ هم گزارشی از همکاری چین برای پایه‌گذاری برنامه موشکی سعودی‌ها داده بودند که دولت ترامپ به آن واکنشی نشان نداد. گزارش‌های منتشر شده در آن سال، از وجود کارخانه تولید موشک در منطقه الوطح در جنوب غربی ریاض حکایت داشت. همکاری موشکی چین و عربستان به سال۱۹۸۵ برمی‌گردد. عربستان آخرین کشور عربی خلیج‌فارس بود که حاکمیت حزب کمونیسم چین را در سال۱۹۹۰ به‌رسمیت شناخت، اما همکاری موشکی ۲ کشور از ۵ سال قبل از ایجاد رابطه دیپلماتیک آغاز شده بود. آن زمان عربستان موشک‌های بالستیک میانبرد چینی CSS-۲ موسوم به توفان شرق را خریداری کرد. گزارش همکاری موشکی چین و عربستان تاکنون هیچ‌گاه از سوی مقامات ۲ کشور تکذیب نشده است.
با این همه، فضای گرم روابط چین و عربستان به‌ویژه طی سال‌های گذشته، در واقع واکنشی به فضای سرد روابط ریاض و واشنگتن بوده است. نقل قول مقامات سعودی این موضوع را ثابت می‌کند که سعودی‌ها روابط خود با چین را به‌عنوان یک کارت بازی در تنظیم روابطشان با دولت بایدن درنظر می‌گیرند. آنجا که وزیرخارجه عربستان تأکید می‌کند که اگر کشورش به سلاح آمریکایی دست پیدا نکند، سراغ دیگر کشورها می‌رود، در واقع از کارت بازی پکن استفاده کرده است. گسترش همکاری‌های موشکی عربستان با چین نیز واکنشی به پاسخ منفی واشنگتن برای کمک به توان موشکی ریاض در دهه‌های گذشته بوده است. با وجود حجم بسیار بزرگ فروش تسلیحات نظامی پیشرفته آمریکا به عربستان، هنوز هیچ نشانه‌ای از همکاری ۲ کشور در حوزه موشک‌های بالستیک در دست نیست. از این‌رو بی‌جهت نیست که سعودی‌ها هرگاه با دست رد واشنگتن روبه‌رو می‌شوند، در دروازه‌های پکن را می‌زنند.