همشهری آنلاین - رابعه تیموری: انگار هیچ اتفاقی نیفتاده و همه‌چیز مثل همیشه است. انگارنه‌انگار که بقعه بی‌بی شهربانو شکاف برداشته و در حال فروریختن است. زیر تیغ آفتاب دم ظهر، حرکت کامیون‌های پر از بار لحظه‌ای قطع نمی‌شود. کارگران سر و صورت‌های عرق کرده خود را در عرق‌گیرهای سفید پیچانده‌اند و پشت شیشه کامیون‌ها با بی‌تفاوتی به بیرون زل زده‌اند. بار این کامیون‌ها تخته‌سنگ‌های بزرگی است که با انفجار باروت و دینامیت از پیکر کوه جدا کرده‌اند و به سمت کوره‌های سیمان پزی می‌برند.
خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید
ابهت کوه بی‌بی شهربانو حیرت‌آور است و تراشیدن سینه کوه به وسیله مواد منفجره، در قله و سینه‌کش کوه پلکان‌هایی تیز و ناهموار به وجود آورده است. کمی آن طرف‌تر از تل قطعات سنگ، گنبد فیروزه‌ای بقعه بی‌بی شهربانو نشو و نما می‌کند. پلکانی که به بقعه می‌رسد، منظم و هم‌اندازه است و با یکی، ٢ بار نفس چاق کردن می‌توان به بقعه رسید. دیواره‌های سنگی مسیر و محوطه بقعه که در دوره سلجوقیان و آل بویه تراشیده شده، به همان خارایی و استواری کوه بی‌بی شهربانو هستند. پله‌های دیگری هم که تا مقبره ادامه‌دارند، سنگی هستند و سخت و غیرقابل نفوذ به نظر می‌رسند، ولی وقتی به مقبره می‌رسید با دیدن درز و شکاف‌های گنبد سنگی بقعه، همه تصوراتتان از خارا بودن و سرسختی «سنگ» به هم می‌ریزد.
نه‌تنها کاشی‌های فیروزه‌ای رویه گنبد، بلکه لایه‌های گچ و ساروج زیرین و حتی پوشش سنگی گنبد ترک خورده است. گنبد بقعه بی‌بی شهربانو تنها گنبد سنگی بناهای مذهبی و تاریخی شهر تهران محسوب می‌شود که بر اثر انفجارهای چندین‌ساله و استخراج‌های معدن سیمان تهران به این حال و روز افتاده است. به قول رئیس کمیته گردشگری شورای شهر تهران این اتفاق غیرقابل انتظار نبوده و از حدود یک قرن پیش از سوی کارشناسان میراث فرهنگی پیش‌بینی شده است. «سیداحمد علوی» می‌گوید : «شواهدی وجود دارد که در سال ١٣١٧ شمسی اداره عتیقات وزارت معارف با اداره معادن مکاتبه و درباره آثار زیانبار استخراج معادن از کوه بی‌بی شهربانو هشدار داده است. »
این نامه‌نگاری‌ها زمانی انجام شده که از عمر کارخانه سیمان ری ١٠ سال می‌گذشت و متولیان میراث فرهنگی کشور همان ١٠ سال فعالیت این کارخانه خوش خوراک را غیرقانونی می‌دانستند. «احمد ابوحمزه» می‌گوید: «در قانون، برداشت کوتاه‌مدت از کوه بی‌بی شهربانو برای تامین مواد اولیه کارخانه سیمان ری مجاز شناخته شده و کارخانه سیمان ری ٤٨ سال بدون توجه به این قانون از کوه بی‌بی شهربانو استخراج کرده است. »
کوه و دشت ری تحلیل رفته است
این ری‌شناس و استاد دانشگاه که در طول ٤ دهه تلاش برای حفظ آثار باستانی ری، اسناد و مدارک بسیاری از دست درازی‌های غیرقانونی به کوه ری به‌دست آورده، می‌گوید : «کارخانه سیمان تهران در سال ١٣٣٣ و همزمان با فعالیت کارخانه سیمان ری افتتاح شد و بعد از سال ١٣۵۵ که کارخانه ری به دلیل آلودگی زیست محیطی تعطیل شد، این کارخانه با ظرفیتی مضاعف به استخراج از کوه بی‌بی شهربانو پرداخت. »
ابوحمزه تصاویر هوایی را که «اریش فریدریش اشمیت» باستان‌شناس آلمانی-آمریکایی در سال١٣١٠ از کوه بی‌بی شهربانو تهیه کرده، گواه کوچک شدن و تحلیل رفتن کوه و دشت ری می‌داند که بر اثر فعالیت کارخانه سیمان ری و کارخانه سیمان تهران اتفاق افتاده است. این پژوهشگر تاریخ می‌گوید : «دشت ری که در پای کوه‌های بی‌بی شهربانو و نقاره خانه قرارگرفته٩هزار سال قدمت تمدنی دارد و تمدن ری، تهران و حتی کشور از این مکان نشات گرفته و رشد کرده است. بسیاری از آثار تاریخی مجاور این کوه‌ها مانند بقعه بی‌بی شهربانو، گنبد نقاره خانه، گورستان سلطنتی، مقبره اینانج و گورستان زیرین و زبرین هم به ثبت آثار ملی رسیده‌اند. این آثار و به‌ویژه کوه بی‌بی شهربانو که در گذشته کوه ری نامیده می‌شد ومحافظ طبیعی ری به شمار می‌آمد با فعالیت کارخانه سیمان و سایر صنایع معدنی به‌سرعت در حال نابودی است. »
دیواره و گنبد بی‌بی شهربانو در حال ریزش است
ابوحمزه سال گذشته در بررسی‌ها و مشاهدات خود به شکنندگی دیوار غربی کوه بی‌بی شهربانو که در مجاورت بقعه قرارگرفته، پی برده و این موضوع را به مسئولان گوشزد کرده است. او می‌گوید : «این دیواره از جنس سنگ و ساروج است و انفجارهای کارخانه سنگ‌بری و کارخانه سیمان تهران در وسط آن قوس خطرناکی ایجاد کرده است. » فاصله اندک این دیوار با بقعه و قرار گرفتن آن در مسیر رفت‌وآمد زائران احتمال بروز فاجعه‌ای انسانی را قوت می‌بخشد. ابوحمزه می‌گوید : «در لرزش‌ها و ارتعاش‌های مداومی که بر اثر انفجارهای کارخانه سیمان ایجاد می‌شود، امکان ریزش دیوار وجود دارد. »
از سال گذشته تاکنون نه‌تنها تلاش ابوحمزه برای رفع خطر از دیواره بقعه به‌جایی نرسیده بلکه گنبد قاجاری بقعه هم بر اثر ارتعاشات و انفجارهای کوه آسیب دیده است. ابوحمزه به‌تازگی متوجه شکاف برداشتن گنبد شده و این موضوع را به اطلاع متولیان آثار باستانی ری رسانده است. او می‌گوید : «متاسفانه بخش گنبد قاجاری مقبره هزارساله بی‌بی شهربانو و دیواره‌های گنبد که به سمت کوه قرار دارد شکاف برداشته و اگر به زودی مرمت نشود، امکان آوار و ریزش بقعه وجود دارد. البته این چاره‌جویی‌های مقطعی کارساز نیست و برای حفظ آثار تاریخی و گردشگری کوه بی‌بی شهربانو باید حفاری‌ها و برداشت‌های کارخانه سیمان از کوه ری متوقف شود. »
گنبد بقعه بی‌بی شهربانو بر اثر ارتعاشات کوه شکافته شده است
توصیه مقام معظم رهبری به مقابله با کوهخواری
چشم طمع سودجویان به این کوه تاریخی و دیگر کوه‌های کشور و پیامدهای کوهخواری آنها کار را به‌جایی رسانده که مقام معظم رهبری هم به حفظ و حراست کوه‌ها و برخور د قاطع با کوه خواران توصیه کرده‌اند.
مقام معظم رهبری در سال١٣٩٦در دیدار مسئولان و فعالان محیط‌زیست، منابع طبیعی و فضای سبز آنها را به مقابله جدی با کوهخواری فراخوانده‌اند :
«حالا بحث زمین‌خواری، یواش‌یواش شده کوهخواری! بنده گاهی که می‌روم ارتفاعات شمال تهران و نگاه می‌کنم، انسان واقعا خیلی متاسّف می‌شود. بارها من در دیدار با مسئولین شهری و مسئولین دولتی و مانند اینها این مسائل را در میان گذاشته‌ام. خب تلاش هم کرده‌اند لکن قاطع باید برخورد کنند. مسئولین باید در مقابلِ این سوءاستفاده‌کننده قاطعیّت به‌خرج بدهند؛ عُرضه باید به‌خرج بدهند؛ نگذارند فلان آدمِ سوءاستفاده‌چی با شیوه‌های مشخّص [سوءاستفاده کند]. انسان از آن بالا که نگاه می‌کند، می‌فهمد و می‌بیند که چه‌کار دارند می‌کنند. اوّل می‌روند اجازه می‌گیرند، یک تاسیساتی در انتهای یک زمین درست می‌کنند؛ بعد که انتهای زمین مال آنها شد، همه سطح زمین به‌طور طبیعی قابل نقل‌وانتقال خواهد شد؛ از این کارها می‌کنند. اگر خدای نکرده در داخل دستگاه‌ها کسانی هستند که کوتاهی می‌کنند، با آنها شدیدتر برخورد کنید؛ اینها جزو کارهای لازم و اساسی است. هم منابع طبیعی، هم شهرداری، هم محیط‌زیست، هم دستگاه‌های نظارتی - همه‌ی اینها - بایستی با این وضع اَسَف‌بار مقابله کنند. بالاخره حفظ محیط‌زیست و رعایت محیط‌زیست، یک وظیفه حاکمیّتی است؛ البتّه مردم هم نقش دارند؛ مردم می‌توانند نقش‌های خوبی ایفا کنند، همکاری کنند. »
متولیان آثار باستانی ری در حال فراهم کردن مقدمات مرمت گنبد بقعه بی‌بی شهربانو هستند، اما بدون تردید این مسکن‌ها و وصله پینه‌های موضعی و موقت راه حفظ میراث‌های ارزشمند و ثروت‌های خدادادی ایران‌زمین نیست.