این درختان از آن رو قطع شدند که مردمان به دیده تکریم به آنها می‌نگریستند و بنا بر باورهایشان با بستن نخ و پارچه به شاخ و برگ این درختان حاجت خودشان را از خدا طلب می‌کردند. این درختان قطع شدند تا تاوان باورهای نادرست دیگران را بپردازند. درختانی دیرزیست که طی سالیان سال از صدها بلای طبیعی جان به سلامت برده بودند به دست اره‌های برقی سپرده شدند، قامت تناورشان به خاک درغلتید و تنه و شاخه‌هایشان قطعه‌قطعه شد تا دیگر نشانی از خرافه‌پرستی باقی نماند!
همچنان که در قم سروی بلندبالا از صحن محوطه امامزاده‌ای در نزدیکی جمکران حذف شد تا دست خرافه‌پرستان از این درخت کوتاه شود و البته در این میان، نهادهای متولی و مسئول حفاظت و صیانت از میراث طبیعی کمتر به قطع این درختان دیرزیست واکنش نشان دادند و وقتی متولیان خاموش باشند البته که اعتراض چند تشکل زیست‌محیطی و چند صاحبنظر عرصه محیط زیست و منابع طبیعی کارساز نخواهد بود.دوم؛ اوایل آذر ماه خبر دیگری طرفداران محیط‌زیست و طبیعت را بهت‌زده کرد.
در این خبر که از رادیو ایران پخش شد، رئیس جهاد کشاورزی اردکان، از اجرای طرح «از رده خارج کردن درختان فرسوده در کویر مرکزی ایران» خبر داد و گفت: «این درختان کهنسال، بی‌ثمر هستند و در این طرح جایگزین قرار است با درختان ثمردار تعویض شوند.» آنچه در پی می‌آید گزارش و تصاویری است در این زمینه با نگاهی به قطع درختان کهنسال و ارزش و اهمیت آنها از نظر کارشناسان.
حاجی‌آبادزرین روستایی است در قلب کویر واقع در150 کیلومتری اردکان که اینک بسیاری از اهالی آن در جست‌وجوی کار، این روستا را ترک کرده‌اند، با این همه هنوز این روستا از سکنه خالی نشده است. بیش از 30هزار اصله درخت خرما، زیبایی این روستای کویری را دوچندان کرده است تا آنجا که در یکی از مصوبات استانی دولت به عنوان منطقه گردشگری اعلام شد. «زیبایی این روستا بیش از هر چیز مدیون همین درختان است که عمر برخی از آنها بیش از 100 سال است اما اوایل آذرماه، با بیل مکانیکی به جان همین درختان خرما افتادند و اگر اعتراض مردم نبود، الان بخش عمده‌ای از این نخلستان زیبا نابود شده بود.» این را یکی از افراد محلی حاجی‌آباد می‌گوید؛ به گفته همین فرد، نزدیک به 300 اصله خرما از جا درآورده شده است.
اما محمد رضا عالم، مدیرکل منابع طبیعی استان یزد نگاه دیگری به مسئله دارد؛ «این درختان در باغات نخیلات خرما واقع شده و در واقع به دلیل آنکه جزو مستثنیات است ربطی به منابع طبیعی ندارد بلکه مربوط به جهاد کشاورزی است که آنها به دلیل ناباروری این درختان، می‌خواهند درختانی با بازده اقتصادی را جایگزین آنها کنند.»
تلاش برای تماس با رئیس جهاد کشاورزی استان یزد به نتیجه نمی‌رسد، به سراغ روابط عمومی این اداره می‌رویم. محمدرضا سبزیان، مدیر روابط عمومی جهاد کشاورزی استان می‌گوید: «براساس طرح اصلاح و نوسازی نخیلات، درختانی که بازده اقتصادی ندارند با درختانی که بازده اقتصادی مناسب دارند جایگزین می‌شوند. درختان موجود در حاجی‌آباد هم پیر هستند هم فرسوده، محصول آنها هم به مصرف دام می‌رسد به همین دلیل جهاد می‌خواهد آنها را با درخت‌های جدید جایگزین کند.» وی با اشاره به اینکه تاکنون 30اصله درخت خرما در حاجی‌آباد جایگزین شده می‌افزاید: «این طرح در طبس و خور و بیابانک با استقبال مردم مواجه شده به طوری که اهالی طبس، درخواست کرده‌اند کل اعتبارات استانی مربوط به این طرح به این استان اختصاص داده شود.»
در حالی که مسئولان جهاد کشاورزی استان به جایگزینی 30 اصله درخت فرسوده اشاره می‌کنند یکی از افراد محلی می‌گوید: «بیش از 300 اصله درخت خرما از جا کنده شده‌اند؛ درختانی که عمر آنها بالغ بر 100 سال بود.»
این فرد محلی به نکته دیگری اشاره می‌کند: « از سال 72 به بعد، در چند مرحله نهال‌های متعددی از بوشهر و خوزستان به این روستا آوردند اما با وجود همه مراقبت‌هایی که از این نهال‌ها شد حتی یک دانه از آنها به ثمر نرسید، در حالی که اگر به همین درختان موجود کود بدهند ثمردار می‌شوند. علاوه بر این، بسیج سازندگی طی اقدامی، بسیاری از این درختان را اصلاح کرد اما اینک جهاد کشاورزی می‌خواهد همه این درختان را به بهانه جایگزین کردن درختان ثمردار با بازده اقتصادی بیشتر نابود کند.»
از نگاه کارشناسان
مهندس مصطفی خوشنویس، عضو هیات علمی بخش تحقیقات جنگل، درباره اهمیت و جایگاه درختان کهنسال می‌گوید: «درختان دیرزیست قرن‌ها گذرانده‌اند تا به امروز رسیده‌اند. برای نمونه در مورد سرو ابرقو گفته می‌شود این درخت 4 الی 5 هزار سال قدمت دارد که به سبب دیرزیست بودنشان تبدیل به سمبل شده‌اند و به همین دلیل مردم به این درختان با تکریم نگاه می‌کنند. اما اگر از بعد دیگر به مسئله نگاه کنیم ما در کشوری زندگی می‌کنیم که از نظر محیط‌زیست بسیار ضعیف است، میانگین بارندگی 240 میلی‌متر و در برخی مناطق به کمتر از 50 میلی‌متر هم می‌رسد به همین دلیل وجود یک درخت می‌تواند بسیار ارزشمند باشد.»
وی خاطر نشان می‌سازد: «وقتی درختانی از گونه‌های مختلف سالیان سال پایدار می‌مانند این بدان معنا نیست که در قدیم همین مقدار درخت وجود داشته بلکه هم‌پا و کنار این درختان هزاران درخت وجود داشته که براثر عوامل نامساعد طبیعی حذف شده‌اند و تنها درختانی بر جای مانده‌اند که قوی‌تر بوده‌اند. براین اساس، این درختان می‌توانند زیربنایی برای احیای فضای خشک و برهوت کشور ما باشند چون پایداری بالایی در شرایط سخت و دشوار داشته‌اند. براین مبنا اگر بخواهیم فضای سبز کشور را در مناطق مختلف توسعه دهیم باید نگاه‌مان به این درختان دیرزیست باشد.»
خوشنویس می‌گوید: «با وجود همه این ارزش‌ها، ناگهان بحث خرافه‌پرستی مطرح می‌شود و با این رویکرد که مردم این درختان را می‌پرستند می‌بینیم چند درخت کهنسال بی‌نظیر قطع می‌شود، نخست در گیلان و بعد در قم.باید اینها را با فرهنگسازی تغییر داد نه اینکه درخت را به بهانه خرافه‌پرستی قطع کرد.» وی می‌افزاید: «اما آنچه اخیرا در حاجی‌آباد زرین از توابع اردکان یزد اتفاق افتاده، مسئله متفاوتی است. طرح جایگزینی درختان فرسوده نیازمند یک مدیریت کارآمد باغی است؛ یعنی اگر قرار است این طرح اجرا شود منطقی آن است که نخست جاهای خالی را احیا کنند اگر به نتیجه رسیدند فکری برای درختان فرسوده کنند. این شیوه سابقه هم دارد؛ مثلا در کیش و بوشهر نوعی کرم ساقه‌خوار به درختان خرما آسیب فراوان وارد کرد در آنجا به صورت تک‌پایه‌ای درختان را جایگزین کردند.»
خوشنویس خاطر نشان می‌سازد: «نخل‌ها برخلاف درختان آزاد عمرشان محدود است یعنی وقتی به یک ارتفاع خاص رسیدند کم‌کم شاخه‌های پایین آنها شروع به خشک‌شدن می‌کند و تاج درخت محدود به چند برگ می‌شود. در مناطق جنوب کشور، وقتی یک نخل بازدهی خودش را از دست می‌داد یک درخت را با نهالی نو جایگزین می‌کردند و زمانی که این نهال پا می‌گرفت درخت فرسوده دیگری را برمی‌داشتند و با نهالی نو جایگزین می‌کردند، اما اینکه همه درختان فرسوده را با هم بردارند باعث عوض شدن شرایط می‌شود چرا که این پایه‌ها به‌رغم فرسوده بودنشان حالت بادشکن و پناه برای پایه‌های دیگر محسوب می‌شوند بنابراین وقتی همزمان همه این پایه‌ها حذف شود پایه‌های جوان قادر به حفظ خود نخواهند بود.»
دکتر محمد متینی‌زاده، دانش‌آموخته بیوتکنولوژی جنگل و پژوهشگر درباره درختان کهنسال یادآور می‌شود: «این درختان دیرزیستی بسیار بالایی دارند و در واقع یک دوره بسیار طولانی تنش را در موقعیت‌هایی که قرار داشتند تحمل کرده‌اند و تا امروز پایدار مانده‌اند. به یقین نظیر این پایه‌ها، پایه‌های دیگری هم وجود داشته که از بین رفته‌اند، این نشان می‌دهد که این درختان از یک قوای ژنتیکی بسیار بالایی برخوردارند که سایر درختان از آن بی‌بهره‌اند.»
وی تصریح می‌کند: «هنوز از نظر علمی کار چندانی درخصوص درختان کهنسال و علت دیرزیستی آنها صورت نگرفته است. به همین دلیل مشخص نیست که آیا علت ماندگاری این درختان صددرصد ژنتیکی است یا ناشی از عوامل دیگر، اما اگر دانش ما به نقطه‌ای برسد که ژن‌هایی باعث این عمر طولانی شده‌اند آن وقت می‌توان از این درختان برای تکثیر آنها بهره برد و در اطراف آنها پایه‌هایی در نظر گرفت که از همان قوای ژنتیکی برخوردار باشند و بتوانند تنش‌های محیطی را تحمل کنند.»
برای نابود کردن هیجوقت دیر نیست
حسین ثقفی، عضو شورای اسلامی حاجی‌آباد زرین با اشاره به اینکه این طرح در حال حاضر متوقف شده درباره کم و کیف ماجرا می‌گوید: «آنچه در حاجی‌آباد زرین اتفاق افتاده ناشی از ناهماهنگی متولیان طرح جایگزینی نخیلات شهرستان اردکان با شورای اسلامی روستاست. در نتیجه همین ناهماهنگی نزدیک به 300اصله درخت خرما- اعم از کوچک و بزرگ- نابود شده است؛ درختانی که 70 الی 80 سال عمر داشتند. مجریان این طرح بدون آنکه رضایت همه مالکان را جلب کنند دست به این کار زدند.»
وی می‌افزاید: «اگر جهاد کشاورزی قصد جایگزین کردن درختان را داشت شایسته بود درختان نو را در فضای بازی که بین نخلستان وجود داردغرس می‌کرد و اجازه می‌داد حداقل 5 سال زمان بگذرد تا چنانچه این طرح به ثمر می‌رسید آن وقت، درختان به قول خودشان فرسوده و کم‌بازده را نابود می‌کردند. برای نابود کردن درختان هیچ‌وقت دیر نیست.»ثقفی می‌گوید: «این روستا بنابر مصوبه استانی، جزو مناطق ویژه گردشگری تعیین شده است. حال اگر نخلستان این روستا نابود شود دیگر چه چیزی برای بازدید گردشگران باقی می‌ماند. زیبایی این روستای کویری همین نخلستان آن است.»