به گزارش همشهری آنلاین، امروز بیستم مهر ماه پنجاه و یکمین سالگرد برگزاری جشن‌های۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی در ایران در سال ۱۳۵۰ است.
از بیستم تا بیست و چهارم مهر ۱۳۵۰ جشن‌هایی در منطقه تخت جمشید برگزار شد که به جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی معروف شد. این جشن‌ها حدود هفت سال بعد از تبعید سید روح‌الله موسوی خمینی، رهبر نهضت اسلامی به ترکیه در اطراف شهر مرودشت و در مجاورت ستون‌های به جا مانده از کاخ پادشاهان هخامشی برگزار شد.
برنامه اصلی این مراسم پر هزینه در روز ۲۲ مهر همزمان با سی و سومین سالگرد تولد فرح دیبا، سومین همسر عقدی محمدرضا شاه پهلوی ملقب به اعلیحضرت شهبانو فرح پهلوی برگزار شد.
با وجود هزینه‌کرد میلیونها دلار بودجه تعدادی از مقامات ارشد آمریکایی و اروپایی از جمله ریچارد نیکسون رییس‌جمهور وقت آمریکا، ژرژ پمپیدو رییس‌جمهور فرانسه، ملکه انگلستان، ملکه هلند و رییس‌جمهور آلمان شرقی دعوت محمدرضا شاه پهلوی را رد کردند و در این ضیافت بین‌المللی حضور نیافتند.
بودجه برگزاری جشن‌ها ابتدا ۲۵۰ و بعد ۴۵۰ میلیون ریال اعلام شد اما طبق اعلام یک کارشناس انگلیسی نزدیک به دربار پهلوی بودجه واقعی هزینه شده در شهر شیراز و منطقه تخت‌جمشید ۳۰۰ میلیون دلار بود.
ایده جشن‌ها
برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله مهر ماه ۱۳۵۰ کلید خورد و بهانه آن نیز بزرگداشت دو هزار و پانصدمین سال شاهنشاهی در ایران بود. ایده اولیه برگزاری این جشن‌ها ۱۳ سال قبل توسط شجاع‌الدین شفا مشاور فرهنگی دربار پهلویِ پسر در سال ۱۳۳۷ ارائه شد.
او همان شخصیت فرهنگی و سیاسی عصر پهلوی است که با وجودی که سفیر بین‌المللی ایران در امور فرهنگی در دوره وزارت دکتر سید حسین فاطمی در وزارت امور خارجه در دوران نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق بود اما بعد از کودتای آمریکایی - انگلیسی تیمسار فضل‌الله زاهدی علیه دولت دوم دکتر مصدق در غوغای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به دربار پهلوی نزدیک‌تر شد و از شخصیت‌های مورد اعتماد پهلویِ پسر شد.
شفا پیشنهاد جنجال برانگیز دیگری هم به شاه داد. او تغییر تقویم هجری شمسی به شاهنشاهی را در سال ۱۳۵۴ به محمدرضا شاه داد و محمدرضا با طناب او به چاه رفت و عامل نارضایتی شدید علما و روحانیون کشور به خصوص آیت الله سید روح‌الله موسوی خمینی شد.
مشاور فرهنگی دربار پهلوی هدفش از ارائه پیشنهاد برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی را بزرگداشت سلطنت در دو هزار و پانصدمین سالگرد سلطه سلسله پادشاهان در ایران عنوان کرد و توانست محمدرضا شاه را با خود همراه کند و او هم برای خودی‌نشان دادن آذر همان سال فرمان برپایی این جشن‌ها را صادر کرد.
به دنبال این دستور کمیته عالی مشورتی برای مطالعات تاریخی و علمی با حضور حسین علاء، حسن تقی‌زاده، علی‌اصغر حکمت، محمود مهران، احمد فرهاد، مطیع‌الدوله حجازی، رضازاده شفق و سعید نفیسی تشکیل شد و برنامه‌ریزی برای برگزاری جشن‌ها در پاریس پایتخت فرانسه آغاز شد و در مرداد ۱۳۳۹ نخستین بخش مطالعات آن کامل شد.
بودجه هنگفت
مخارج هنگفت و حرف و حدیث‌هایی که درباره سوء استفاده‌های مالی برخی مقامات بلندپایه پهلوی بعد از برگزاری جشن‌ها منتشر شد، رژیم پهلوی را آماج انتقادات روحانیون آگاه و جریان‌های سیاسی مخالف شاه و دربار کرد. مخالفان دینی و سیاسی رژیم معتقد بودند «مردم هیچ نفعی از میلیونها دلار بودجه‌ای که صرف برگزاری جشن‌ها شد، نبردند و هزینه‌های تورمی شدیدی به اقتصاد خانوار تحمیل کرد.»
سازمان اطلاعات آمریکا - سیا - با اشاره به حجم فعالیت‌های انجام شده برای برپایی جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی در ایران نوشت: «در فاصله کوتاه ده‌ها میلیون دلار صرف ایجاد فرودگاهی در شیراز مناسب هواپیماهای بویینگ ۷۰۷ شد. به گفته یکی از مهندسانی که در اجرای طرح ساختمان فرودگاه درگیر بود، کارگران و مهندسان شبانه‌روزی کار می‌کردند تا ساختمان و باندهای آن را که از قصا از لحاظ مهندسی و فنی کاری سخت دشوار بود تا قبل از موعد مقرر، به پایان برسانند.»
کمیته برگزاری مراسم با بودجه ۴۵۰ میلیون ریالی که از دولت وقت استقراض کرد کار ساخت برج شهیاد (برج آزادی)، سازماندهی نور و صدا در تخت جمشید و پرداخت هزینه‌های انتشارات سانگوی برای انتشار کتابی درباره تاریخ ایران را تامین کرد.
اما ویلیام شوکراس نویسنده و مفسر انگلیسی درباره هزینه‌های واقعی برپایی این جشن‌ها، نوشت: «بهترین آرایشگران از سالن‌های کاریتا و الکساندر پاریس به تخت جمشید پرواز کردند و الیزابت آردن، کرم آرایشی را به نام فرح دیبا تولید کرد که آن را در بسته‌بندی‌های مخصوص به میهمانان هدیه دهند.
باکارا، طرح شرابخوری‌ها را ریخت، ماکسیم هم غذاها را آماده کرد و به این منظور دیگر سرآشپزان مهم فرانسوی هم به آنان کمک کردند. یک رشته چیزهای بد دیگر هم بود، از جمله تاریخ ایران، یا حداقل آن تصویری که آن‌ها از آن تاریخ ارائه دادند. سربازان ارتش را از تراشیدن ریش‌هایشان از یک ماه پیش از برگزاری جشن‌ها منع کردند تا چهره آن‌ها به جنگاوران باستان شبیه‌تر شود.
حدس می‌زنم هزینه این مراسم بالغ بر ۳۰۰ میلیون دلار شد. شاه با بزرگداشت ایران زمان کوروش و داریوش، کاملا و عمدا بخشی از تاریخ ایران را نادیده گرفت که به مراتب بیشتر به قرن بیستم ارتباط داشت و آن هم تعالیم حضرت محمد پیامبر اسلام بود.»
ماروین زونیس تحلیلگر علوم سیاسی آمریکا در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم در این باره نوشت: «این جشن‌ها، نمایش پر زرق و برق پهلوی بود و شاه فردی تازه به دوران رسیده بود. از نظر مردم ایران نهاد پادشاهی در ایران چندان مهم نبود.»
جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی در سال ۱۹۸۰ در رکورد گینس به عنوان مجلل‌ترین جشن مهمانی دنیا در طول تاریخ بشر ثبت شد.
بسیاری از شرکت‌های بزرگ و برخی از اقلیت‌های مذهبی از جمله کمک یک میلیون دلاری انجمن ارامنه ایران، شاه را در تامین هزینه‌های برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ یاری کردند و در عوض خود و محصولات‌شان را در قالب این گردهمایی بزرگ بین‌المللی به دنیا شناساندند.
تاخیر مکرر
شورای برگزار کننده جشن‌ها شامل اسدالله عَلَم، مهرداد پهلبد وزیر فرهنگ، هرمز قریب رییس تشریفات دربار، شجاع‌الدین شفا معاون فرهنگی وزیر دربار، امیر متقی معاون اداری وزیر دربار، رضا قطبی رییس سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران، تیمسار نصیری رییس کل ساواک، مهدی بوشهری و عبدالرضا انصاری تشکل شد.
براساس گزارشی که جواد بوشهری نماینده مجلس سنا در سال ۱۳۳۹ به محمدرضا داد هزینه اولیه جشن‌ها ۲۵۰ میلیون ریال برآورد شد و مقرر شد دولتِ منوچهر اقبال این مبلغ را به صورت وام در اختیار شورای برگزار کننده بگذارد اما تحولات سیاسی و اقتصادی سال‌های بعد موجب تعویق اجابت خواسته پهلویِ پسر شد.
اسدالله عَلَم وزیر دربار پهلوی در تاریخ ۱۷ دی ۱۳۴۰ در این باره به علی امینی نخست‌وزیر وقت محمدرضا شاه نوشت: «شاه پذیرفت که موقعیت مالی دولت به ناچار باعث تأخیر جشن‌های ۲۵۰۰ ساله می‌شود، مشروط بر اینکه دولت نیمی از وام مورد نیاز را تا زمستان ۱۳۴۰ و نیمه دیگر را در زمستان ۱۳۴۱ پرداخت کند.»
البته این تصمیم در دولت اسدالله علم تا پاییز ۱۳۴۵ به تأخیر افتاد. این تاریخ مصادف شد با گذشت دو سال از مرگ حسین علاء، نخست‌وزیری امیرعباس هویدا و وزیر درباری اسدالله عَلَم.
گزارش شجاع‌الدین شفا مسوول برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی در سال ۱۳۴۹ از گفت‌وگو با ایران‌شناسان بزرگ سخن گفت و بار دیگر پروژه به تعویق افتاده جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی را به جریان انداخت و محمدرضا شاه که از تاخیر ۱۳ ساله خشمگین بود، بدون مشورت با مقامات دربار و دولت و حتی کمیته برگزارکننده مراسم، دستور داد جشن‌ها در سال ۱۳۵۰ برگزار شود.
دلارهای نفتی
با افزایش چهار برابری قیمت جهانی نفت در سال ۱۳۵۰، درآمد ایران از چهار میلیارد به ۲۰ میلیارد دلار در سال افزایش یافت و این افزایش پنج برابری درآمدها، هم فرصت خوبی برای نوسازی و تجهیز ارتش شاهنشاهی به مدرن‌ترین تجهیزات و جنگ‌افزارهای نظامی و تقویت ایده ژاندارمی ایران در فکر و ذهن محمدرضا شاه شد و هم بهترین زمان برای جشن و پایکوبی شاهانه در ویرانه‌های تخت‌جمشید.
با وجودی که محمدرضا جشن‌های ۲۵۰۰ ساله را متعلق به مردم ایران عنوان کرده بود اما مهمانان این ریخت و پاش بزرگ تماما پادشاهان، روسای جمهور و مقامات ارشد سیاسی و همسران‌شان از ۵۷ کشور جهان بودند.
تدارک مهمانی
نخستین برنامه جشن‌ها هفدهم مهر ۱۳۵۰ شروع شد. دو مجلس سنا و شورای ملی خطاب به محمدرضا پهلوی پیام مکتوبی را که روی پوست آهو نوشتند به این شرح خطاب به او فرستادند: «مجلس شورای ملی و مجلس سنا پیام سپاس و پیام ملت ایران را به فرزند برومند میهن اعلیحضرت همایون محمدرضا شاه پهلوی شاهنشاه ایران، وارث و نگهبان تاج و تخت باستانی ایران پیشکش کردند. دو پیک با جامه سربازان هخامنشی نامه را از مهندس شریف امامی رییس مجلس سنا دریافت کردند و رهسپار تخت جمشید شدند. یکی از سربلندی‌های ایرانیان، مخترعان پُست در گیتی، سیستم پستی است که بنیادش را در جهان گذارده‌اند.»
دو روز بعد ساعت سه و ۵۰ دقیقه بعدازظهر محمدرضا با نشستن در کابین هواپیما در کسوت خلبان، هواپیمای مخصوصش را همراه با فرحناز، علیرضا، فریده دیبا خواهر زن و آتابای معاون وزارت دربار در فرودگاه شیراز به زمین نشاند. فرح دیبا همسرش نیز نیم ساعت بعد به همراه ولیعهد، سپهبد شفقت ژنرال آجودان و معینیان رییس دفتر مخصوص دربار با هواپیمای دیگری رهسپار شیراز شد.
محمدرضا و فرح ساعت ۵:۱۵ بعدازظهر همان روز از بخش‌های مختلف کوی دانشجویان دانشگاه پهلوی از جمله مخابرات خارج از کشور و داخل و دستگاه‌های تلکس که برای ارسال اخبار جشن‌ها تدارک دیده شده بود و همچنین از تالار ویژه برگزاری کنگره ایران‌شناسان و نمایشگاه عکس پیشرفت‌های ایران که توسط وزارت اطلاعات برپا شد، بازدید کردند.
روز موعود
کمیته برگزار کننده جشن‌های ۲۵۰۰ ساله مهمانان را در دو سطح دعوت کرد. سطح اول سلاطین و امپراطورهایی مانند هایله سلاسی امپراتور حبشه، قابوس سلطان عمان، ملک حسین پادشاه اردن و دسته دوم روسای جمهور، امرا و شیوخ عرب حاشیه خلیج فارس.
محمدرضا خود شخصا از دسته اول در تخت جمشید استقبال کرد و مراسم سان، موزیک و پرچم را برگزار کرد. دسته دوم نیز از سوی نخست‌وزیر وقت در فرودگاه شیراز مورد استقبال قرار گرفتند.
اولین مهمانی که به این مراسم دعوت شد ریچارد نیکسون شریک سیاسی محمدرضا پهلوی و رییس‌جمهور آمریکا بود اما او در این مراسم حضور نیافت و به اعزام نماینده اکتفا کرد. ملکه انگلستان و ملکه هلند نیز شرایط مشابهی داشتند و نمایندگان‌شان را به ایران فرستادند. رییس‌جمهور آلمان شرقی نیز با وجود دعوت رسمی سفیر ایران به تخت‌جمشید نرفت.
مهمان دیگری که به تخت‌جمشید نرفت، ژرژ پمپیدو رییس‌جمهور فرانسه بود. او هم معاونش را به مراسم فرستاد. نرفتن رییس‌جمهور فرانسه به تخت‌جمشید به دلیل حضور پر رنگ شرکت‌ها و کارتل‌های اقتصادی فرانسوی در تهیه و تدارک مقدمات برگزاری جشن‌ها، بیشتر مورد توجه مقامات سیاسی کشورها قرار گرفت.
در این مراسم روسای جمهور اتریش، یوگسلاوی، آلمان غربی، آرژانتین، اندونزی، ایتالیا، برزیل، تونس، رومانی، سنگال، کره جنوبی و هندوستان و مقاماتی از موریتانی، داهومی، کنگو، کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس، لسوتو، سوازیلند، اردن، بلغارستان، تایلند، سوئد، فیلیپین، لهستان، مجارستان و نروژ حضور داشتند.
هواپیمای مهمانان خارجی به تدریج از روز ۲۱ مهر هر ۱۵ دقیقه در فرودگاه تازه تاسیس شیراز نشست. هیات‌های خارجی بعد از پیاده شدن از هواپیما از سوی اعضای خاندان سلطنت و یا یکی از اعضای هیات دولت مورد استقبال قرار گرفتند سپس با خودروی تشریفات که توسط گارد شاهنشاهی اسکورت می‌شد به محدوده تخت‌جمشید هدایت شدند. هیات‌های خارجی در تخت‌جمشید هم مورد استقبال محمدرضا و فرح قرار گرفتند.
محمدرضا در لحظه استقبال از سران کشورهای دعوت شده به جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی با بیان اینکه «به نام شهبانو و خودم به مناسبت ورود به ایران برای شرکت در جشن‌های ۲۵۰۰ سال شاهنشاهی ایران به شما خوش‌آمد می‌گویم» از سران کشورها استقبال کرد. هیات‌های میهمان سپس برای شنیدن سرود ملی ایران و کشور متبوع‌شان روی سکوی تشریفات می‌ایستادند. بعد از آن سرگرد کریم شمس افسر گارد شاهنشاهی، نام و نشان هر یک از سران کشورها را با صدایی بلند می‌خواند و از آنان می‌خواست تا از «گارد احترام» سان ببینند.
بازدید از تخت جمشید هم از جمله برنامه‌هایی بود که برای هیات‌های خارجی تدارک دیده شده بود.
چادری مستقل به شکل چادرهای پادشاهان هخامشی برای اسکان مهمانان خارجی تدارک دیده شد و پذیرایی عمومی نیز در چادری به بزرگی ۶۸ و پهنای ۲۴ متر انجام شد.
منابع:
زندگی و زمانه شاه، غلامرضا افخمی
نگاهی به شاه، عباس میلانی، نشر پرشین سیرکل، تورنتو، بهار ۱۳۹۴
مصطفی الموتی؛ ایران در عصر پهلوی، جلد ۱۰، تهران، بی‌نا، بی‌تا، ص۱۴۰
یوسف مازندی، ایران ابرقدرت قرن، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، نشر البرز، ص ۵۴۱
ماروین زونیس، شکست شاهانه، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، طرح نو، ۱۳۷۰، ص ۴۱
غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران از کودتا تا انقلاب، تهران، رسا، ۱۳۷۷، ص ۳۵۰
بزم اهریمن، جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی به روایت اسناد ساواک، جلد اول، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۸، ص ۱۵۰