به گزارش همشهری آنلاین، طرح رصدخانه ملی ایران نخستین طرح کلان علمی کشور در حوزه علوم پایه است که پژوهشگاه دانشهای بنیادی با تکیه بر دانش و فناوری بومی شده و با حمایت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و سازمان برنامه و بودجه به اجرا در آورده است. این طرح، گام مهمی در توسعه نجوم و کیهان‌شناسی رصدی و ایجاد و توسعه فناوری‌های مرتبط به آن در بخش اپتیک، مکانیک و کنترل محسوب می‌شود.
«اولین نور» آغاز مجموعه‌ای از فعالیت‌هاست که هدف از آنها شناخت رفتار اپتیکی، کنترلی و مکانیکی تلسکوپ و سنجش ویژگی‌های اصلی تلسکوپ نظیر ابعاد لکه نوری در کانون و قابلیت کنترلیِ آن مانند هدف گیری و رهگیری تلسکوپ و همچنین عملکرد اپتیک فعال است. این فرآیند با انجام تنظیمات نهایی تلسکوپ و تجمیع نرم افزارها به بهره‌برداری علمی از تلسکوپ منتهی می‌شود.
داده‌های تصاویر اولین نور نشان میدهد که تلسکوپ در ابتدای فرآیند، کیفیت تصویر ۰.۸ ثانیه قوسی منطبق بر دید نجومیِ متوسط سایت رصدی گرگش را در کانون اصلی و در گستره میدان دید ۲ دقیقه قوسی فراهم می کند. تصویر سیستم جفت‌کهکشان برخوردی Arp ۲۸۲ در فاصله ۳۲۰ میلیون سال نوری برای ثبت اولین نور جسم فراکهکشانی نشان دهنده قابلیتهای فنی این تلسکوپ در نخستین شب رصد فنی است. تصاویر اولین نور این تلسکوپ انسجام مجموعه‌های اپتیک، مکانیک، سخت افزار و نرم افزار کنترل در یک پیکربندی متشکل از ده‌ها هزار قطعه مکانیکی و الکترونیکی را نشان میدهد. در حال حاضر تلسکوپ اجرام آسمانی را با دقت بهتر از یک ثانیه قوسی (در زمان نوردهی۱۰ دقیقه) رهگیری می کند که به مراتب بهتر از میزان تعیین شده در اسناد طراحی است. همچنین سامانه اپتیک فعال بطور مطلوب قابلیت حذف ابیراهی های اپتیکی از طریق تغییر شکل آینه اولیه و جابجایی آینه ثانویه را به نمایش گذاشته‌اند.
طرح رصدخانه ملی ایران از سال ۱۳۸۱ با آغاز مطالعات مکان‌یابی آغاز شد و از سال ۱۳۸۸ در مسیر طراحی قرار گرفت. این طرح با پشت سر گذاشتن موفق طراحی تفصیلی در سال ۱۳۹۶ وارد مرحله ساخت شد و با وجود دشواری‌های اقتصادی، مسیر اجرای آن ادامه یافت و با وجود همه‌گیری ویروس کووید ۱۹ ساخت و نصب محفظه تلسکوپ در سال ۱۳۹۹ و نصب و راه‌اندازی سازه تلسکوپ در خرداد ماه سال ۱۴۰۰ به انجام رسید.
به نقل از سایت رصدخانه ملی ایران، ساخت و راه‌اندازی سامان پیچیده لایه نشانی در سال ۱۴۰۱ به اتمام رسید تا شیشه‌های صیقل داده شده به آینه تبدیل شوند. این سامانه بزرگترین سامانه لایه نشانی در شرایط خلا بالاست. با انتقال و نصب آینه اولیه و ثانویۀ تلسکوپ، مهمترین و حساس‌ترین مرحلۀ اجراییِ این طرح به انجام رسید تا در مهرماه ۱۴۰۱ بر اساس برنامه تعیین شده قبلی نورگیری این تلسکوپ محقق شود.
سیستم جفت کهکشان برخوردی در فاصله ۳۳۰ سال نوری
تلسکوپِ اصلی رصدخانه ملی ایران، تلسکوپ اپتیکی با قطر آینه اصلی ۳۴۰ سانتی‌متر (وزن ۴۰۰۰ کیلوگرم) و آینه ثانویه ۶۰ سانتی متر از ترکیب اپتیکی کاسگرین و سازه مکانیکی از نوع سمتی-ارتفاعی بهره‌مند است. این ترکیب برای اغلب تلسکوپهای با ابعاد متوسط تا بسیار بزرگ در سال‌های اخیر بکار گرفته شده است. این تلسکوپ از آخرین فناوری‌ها در کنترل حرکت محورها و همچنین کنترل آینه اولیه و ثانویه استفاده می‌کند. وزن سازه تلسکوپ حدود ۹۰ تن است.
در سال ۱۴۰۱ تکمیل روکش آسفالت جاده اختصاصی رصدخانه ملی ایران به طول ۱۱.۵ کیلومتر و همچنین خط انتقال برق و فیبرنوری به قله ۳۶۰۰ متری گرگش انجام شد.
پژوهشگاه دانشهای بنیادی بر ضرورت «اهتمام و حوصله» در برنامهریزی و اجرای طرح‌های بزرگ علمیِ مشابهِ رصدخانه ملی ایران تاکید می کند. طرح‌هایی که به دلیل ناشناخته‌های فنی و اجرایی و همچنین به لحاظ وسعت عملیات فنی و مهندسی، به پیگیری طولانی نیاز دارند. چنین طرح‌هایی منشاء تحولات مهم در علم و فناوری و صنایع در کشور هستند.
پژوهشگاه دانشهای بنیادی از همه دستگاههای اجراییِ حامی، سازمان‌ها، شرکت‌های خصوصی و دولتی و همچنین از مدیران و اشخاص حقیقی که در اجرای این طرح مشارکت کردند، قدردانی می‌کند.
تصویر سیستم جفت کهکشان Arp ۲۸۲ (کهکشان بزرگ‌تر با نام NGC ۱۶۹ و همدم آن با نام IC ۱۵۵۹) در صورت فلکی آندرومدا (امراه مسلسله) در فاصله ۳۲۰ میلیون سال یکی از نخستین تصاویر ثبت شده توسط تلسکوپ ۳.۴ متری رصدخانه ملی ایران است. این تصویر یکی از تصاویر ثبت شده در فرآیند سنجش قابلیتهای فنی تلسکوپ است.