اما از وقتی زمین نامهربانی کرد و لرزید و با این لرزش حدود 130هزار نفر از هم‌میهنان ما را در دل خود جای داد، این صفحه از تقویم را جور دیگری ورق می‌زنیم. زمین نامهربانی کرد؟ اگر احساساتی با قضیه برخورد نکنیم پاسخ این سؤال قطعا منفی است.
لرزش زمین پدیده‌ای کاملا طبیعی است. انرژی ناشی از گسیختگی سریع در گسل‌های پوسته زمین در مدتی کوتاه آزاد می‌شود و لرزش و جنبش خفیف یا شدید زمین به وقوع می‌پیوندد.
غیر‌طبیعی رفتار ماست که با رفتار طبیعی کره‌ای که روی آن زندگی می‌کنیم آشنا نیستیم، نشانه‌های یک پدیده طبیعی را به خوبی نمی‌شناسیم و خود را برای رویارویی با این پدیده‌ها آماده نمی‌کنیم.
کارهای مطالعاتی مناسبتی نیست و به رخداد یا عدم‌رخداد زمین‌لرزه‌ها مربوط نمی‌شود، اما وقوع یک حادثه مانند زلزله بم در هر حال بر جهت‌گیری مطالعات مؤثر است.
دکتر مهدی زارع رئیس مرکز ملی پیش‌بینی زلزله، با بیان اینکه در ایران معمولا سالانه یکی دو زلزله بزرگ‌تر از 6 ریشتر روی می‌دهد، می‌گوید: تجربه نشان داده که متأسفانه این زمین‌لرزه‌ها با خسارت و تلفات جانی همراه است، هرچند ما نباید به این حد در برابر چنین زمین‌لرزه‌هایی آسیب‌پذیر باشیم مگر آنکه کانون زلزله در منطقه شهری باشد و عمق زمین‌لرزه کم باشد.درست مانند آنچه در بم شاهدش بودیم؛ زلزله‌ای که کانون آن در منطقه شهری و در عمق 8 کیلومتری زمین بود.
ایران لرزه‌خیز ما
زمین‌لرزه‌ها در کشور ما ناشی از فشرده شدن ایران بین صفحه عربی و صفحه اروپا-آسیاست که این پدیده باعث می‌شود کشور ما سالانه 22 میلی‌متر در جهت شمال- جنوب کوتاه‌شدگی داشته باشد. این فشردگی به شکل ایجاد گسل و زمین‌لرزه خود را نشان می‌دهد.
دکتر مرتضی طالبیان یکی از رؤسای سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی در این زمینه به همشهری می‌گوید: کشور ما در منطقه‌ای قرار گرفته است که به‌طور کلی لرزه‌خیز است و به جز پهنه باریکی از کشور بقیه مناطق با این پدیده تهدید می‌شود.
یزد اصفهان، خمین و گلپایگان در این پهنه قرار دارند و ابنیه تاریخی موجود در یزد و اصفهان را می‌توان گواهی بر این ادعا دانست.
به گفته این دکترای زمین‌شناسی، در مناطق شمالی، البرز و شرق زلزله‌ها با بزرگی بیشتر روی می‌دهد و در جنوب و جنوب غرب ایران (منطقه زاگرس) فراوانی زمین‌لرزه‌ها بیشتر است.
بررسی گسل‌ها در 3 منطقه البرز، شرق ایران و زاگرس نشان می‌دهد که در منطقه زاگرس گسل‌ها عموما به‌صورت پنهان هستند و در روی زمین کمتر آثارشان دیده می‌شود، بنابراین زمین‌لرزه‌ها در این ناحیه معمولا با گسیختگی زمین همراه نیست. اما در دیگر مناطق ایران گسل‌ها تا سطح زمین کشیده شده‌اند و آثارشان در سطح مشخص است.
در ایران معمولا زمین‌لرزه‌ها با عمق کم و متوسط روی می‌دهند. از نظر عمق نیز مناطق مختلف کشور با هم متفاوتند؛« این عمق در منطقه زاگرس معمولا بین 5 تا 20 کیلومتر است و در دیگر مناطق هم به ندرت عمق زمین‌لرزه به بیش از 30 کیلومتر می‌رسد.»
دکتر طالبیان با بیان این مطلب، در مورد سازوکار گسل‌ها می‌گوید: در شرق ایران و شمال غرب زاگرس این سازوکار از نوع امتداد‌لغز و در دیگر مناطق از نوع راندگی است.
اما در بررسی پدیده زمین‌لرزه، علاوه بر این داده‌های زمین‌شناختی، داده‌های تاریخی و داده‌های دستگاهی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و متخصصان از ترکیب این 3نوع داده برای شناسایی این پدیده طبیعی بهره می‌گیرند.
«در مورد 98 درصد شهرهای مهم ایران داده‌های تاریخی مبنی بر وقوع زمین‌لرزه در گذشته وجود دارد.» دکتر محمد‌رضا عباسی، مشاور ستاد مدیریت بحران شهرداری تهران، با بیان این مطلب می‌گوید: اطلاعات تاریخی مبنی بر اینکه در شهری قبلا زمین‌لرزه‌ای روی داده است معمولا از سوی سیاحان و بازرگانان گزارش شده است و بنابراین بیشتر در شهرهایی که ارزش تاریخی دارند یا در گذشته در مسیر جاده‌های مهم مانند راه ابریشم بوده‌اند این اطلاعات بیشتر موجود است.
چنین داده‌هایی از آنجا اهمیت دارد که با توجه به وجود گسل‌ها و اثر آنها روی زمین‌لرزه مشخص می‌کند جایی که یک بار زمین‌لرزه داشته است می‌تواند شاهد وقوع دوباره این حادثه باشد.
سابقه استفاده از داده‌های ایستگاهی به سال 1950 بازمی‌گردد و از آن زمان بهره‌گیری از دستگاه‌های لرزه‌نگار متداول شد. با استفاده از این دستگاه‌ها می‌توان لرزش‌های اندک زمین را ثبت کرد و در هنگام وقوع یک زمین‌لرزه به سرعت محل، بزرگی و سازوکار زمین‌لرزه را مشخص کرد.
کارهای انجام شده کم است
سرعت حرکت گسل‌ها دوره بازگشت زمین‌لرزه‌ها را مشخص می‌کند. از این منظر گسل شمال تبریز خطرناک‌ترین گسل شناسایی شده در ایران است که با آهنگ حرکت 6-5 میلی‌متر در سال دوره بازگشت 600 تا 700 سال را برای زمین‌لرزه‌های ناشی از این گسل رقم می‌زند.
آخرین زمین‌لرزه مربوط به این گسل که در نیمه قرن 19 روی داده است موجب خرابی مسجد کبود و مقبره الشعرا شده است.
اطلاعاتی از این دست کمابیش در مورد بسیاری از گسل‌های ایران وجود دارد. اما تمام کارشناسان در این مورد که «در قیاس با وسعت کشور و لرزه‌خیزی ایران کار کمی برای شناسایی گسل‌ها در ایران انجام شده» متفق‌القول هستند: «به‌علت کمبود نیروی کارشناس، توانی بیشتر از این نداریم.
از سوی دیگر ما باید بسیاری از نمونه‌ها را برای آنالیز و تعیین سن که با روش لومینو سانس نوری انجام می‌شود به خارج از کشور بفرستیم که این فرایندی زمان‌بر است و سرعت کار را کند می‌کند.»
دکتر طالبیان با بیان این مطلب، بیشترین فعالیت سازمان زمین‌شناسی در این زمینه را به 8-7 سال گذشته نسبت می‌دهد: روی گسل‌های اطراف تهران، منطقه مرکزی ایران مانند کرمان ، بم، یزد و بخشی از منطقه زاگرس کار کرده‌ایم و از حدود 5/2 سال قبل کار روی بررسی پیش‌نشانگرها را شروع کرده‌ایم.
در میان انواع پیش‌نشانگر‌های زمین‌لرزه، بررسی تغییر میدان الکترومغناطیسی زمین، پیش‌نشانگری است که فعالیت سازمان زمین‌شناسی بر آن متمرکز شده است: «در چاهی به عمق 27 متر در منطقه کلک‌چال دستگاهی برای اندازه‌گیری میدان الکترومغناطیسی زمین قرار دادیم که توسط کارشناسان داخلی طراحی شده و به‌طورشبانه روزی میزان میدان را اندازه‌گیری می‌کند و به مرکز ارسال می‌کند.» از این دستگاه نتایج خوبی گرفته شده اما این دستگاه کافی نیست و باید تعداد دستگاه‌ها دست کم به 3عدد برسد.
در این میان تمرکز بر کاهش ریسک خطر زلزله، بیشترین فعالیت‌های متخصصان پژوهشگاه زلزله‌شناسی است.
«برخی معتقدند پیشگیری از خسارات زمین‌لرزه بر پیش‌بینی زلزله مقدم است اما به عقیده من بحث پیش‌بینی هم از عواملی است که بر کاهش ریسک خطر مؤثر است و به نوعی در جهت کاهش ریسک خطر است.»