همشهری‌آنلاین - پروانه بندپی: دو روز پیش (۸ بهمن) زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۵.۹ ریشتر، شهرستان خوی واقع در شمال استان آذربایجان غربی را لرزاند. در این حادثه ۱۰۱۷ نفر مصدوم و ۳ نفر کشته شدند.
این، سومین زمین‌لرزه خوی در طول سال جاری بوده و طبق برآوردها قدرت این زمین‌لرزه، میزان خسارات و تعداد مصدومان آن بیش از زمین‌لرزه‌های ۲۸ دی و ۱۳ مهر امسال و اسفند سال ۱۳۹۸ این منطقه بوده است.
دمای زیر صفر هوا و شروع بارش برف در این منطقه در شب وقوع زلزله باعث شد تا مردم خوی و شهرهای اطراف، شب بسیار سرد و دشواری را سپری کنند. بسیاری از مردم این منطقه زلزله‌زده، شب وقوع زمین‌لرزه را در خودروهای خود به صبح رساندند.
وقوع ۳ زلزله در خوی در فصل‌های سرد سال و نیز یادآوری وقوع زلزله‌های سرپل ذهاب کرمانشاه (۶.۳ ریشتری؛ آبان ۱۳۹۶)، سی‌سخت کهگیلویه و بویراحمد (۵.۶ ریشتری/ بهمن ۱۳۹۹)، بم (۶.۶ ریشتری؛ دی ۱۳۸۲) و ... در فصل سرما، این شائبه را بین مردم ایجاد کرده که بیشتر زلزله‌های ایران در سرما رخ می‌دهد و سرما به وقوع زمین‌لرزه ربط خاصی دارد. موضوعی که پژوهشگران زلزله، آن را رد می‌کنند و فاقد توجیه علمی می‌دانند.
وقوع زلزله و سرما با هم ارتباط دارند؟
پروفسور مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله در این رابطه به خبرنگار همشهری آنلاین می‌گوید: وقوع زلزله در فصل‌های سرد سال به لحاظ فیزیکی ربطی به هم ندارند. تغییرات آب و هوایی زمانی قابل بحث است که مثلا چهار پنج ماه بارش باران داشته باشیم و بعد ناگهان سه چهار ماه کم‌بارش داشته باشیم. تفاوت اینها می‌تواند تغییراتی در لرزه‌خیزی در منطقه ایجاد کند. آن هم اکثرا برای زلزله‌های کوچک.
دکتر زارع تاکید می‌کند: در کشوری مثل ایران که در تابستان و زمستانش بارانی نداریم و در یک وضعیت خشک به سر می‌بریم، تفاوتی بین ماه‌های سال در مناطق مختلف در مورد وقوع زلزله وجود ندارد.
این زلزله‌شناس می‌گوید: شرایط اقلیمیِ مختلف که با مداخلات انسانی همراه است مثل خشک کردن تالاب‌ها، خشک کردن دریاچه‌ها و ... و البته گرم شدن زمین که تغییرات اقلیمی هم در آن موثر است، می‌تواند در لرزه‌خیزی در یک منطقه اثر داشته باشد. اگرچه در تغییرات اقلیمی هم به میزان زیادی انسان دخالت دارد. البته این موضوع را برای لرزه‌خیزیِ مناطق سردسیر یا گرمسیر نمی‌توان رده‌بندی کرد.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی در این خصوص بیشتر توضیح می‌دهد و می‌گوید: در مناطقی که گسل وجود دارد، وقتی تغییرات اقلیمی شدید باشد، یعنی حجم وسیعی از آب‌های سطحی یا زیرزمینی در حد چند ده کیلومترمکعب در یک دشت یا یک منطقه از بین رفته باشد، می‌تواند در تحریک گسل‌ها و وقوع زلزله‌ها موثر باشد.
دکتر زارع می‌گوید: این موضوع شامل ایران هم می‌شود. مثلا در تهران و اطراف تهران ظرف ۳ دهه گذشته در حد ۳۰ تا ۵۰ کیلومتر مکعب آب از دست رفته است. یا در دشت ورامین حجم گسترده‌ای شامل چند ده کیلومترمکعب حجم آب از دست داده‌ایم. این موضوع روی لرزه‌خیزی گسل‌ها موثر بوده و حتی زلزله‌های با قدرت متوسط - یعنی زلزله‌های ۵ تا ۶ ریشتر - را هم می‌توان به این تغییرات نسبت داد.
دلایل وقوع زلزله اخیر در شهرستان خوی/ موردی که گسل‌ها را تحریک می‌کند
پروفسور زارع که فارغ‌التحصیل زلزله‌شناسی از دانشگاه گرونوبل فرانسه است، درباره دلایل وقوع زلزله اخیر شهرستان خوی که ساعت ۲۱:۴۴ دقیقه ۸ بهمن رخ داد، توضیح می‌دهد: در مورد زلزله منطقه خوی باید بگویم که خوی نزدیک دریاچه ارومیه است و این دریاچه در طول ۲۰ سال گذشته، بیش از ۲۰ میلیارد مترمکعب آب از دست داده و در مناطق اطرافش هم به شدت برداشت آب زیرزمینی صورت گرفته است. هم در استان آذربایجان غربی و هم در استان آذربایجان شرقی.
وی می‌گوید: دشت خوی، دشت سلماس و دشت کهریز ارومیه دشت‌های ممنوعه‌ای هستند که در دهه‌های اخیر به دلیل حجم گسترده برداشت آب‌های زیرزمینی، ممنوعه اعلام شده‌اند. بررسی‌های ما نشان می‌دهد که در منطقه خوی در یک بازه زمانی حدودا ۲۵ ساله، غیر از مساله مربوط به فرونشست زمین، یک برداشت بار از روی سطح پوسته اتفاق افتاده و برآوردها نشان می‌دهد که حدود ۱۰ سانتیمتر منطقه دریاچه ارومیه به اصطلاح بالا آمده است. انگار یک وزنی روی سطح بوده و این وزنه را برداشته باشند. برداشت این وزن یا بار، در جاهای مختلف دنیا ازجمله در اسپانیا، کالیفرنیا، ژاپن و خود ایران نشان داده که با تحریک گسل‌ها و وقوع زلزله مرتبط بوده است.
این استاد زلزله‌شناس می‌گوید: گفتن این که مداخلات انسانی منجر به بروز زلزله اخیر خوی شده، ادعای سنگینی است. چون حتی اگر هیچ دستی به آب دریاچه ارومیه نمی‌خورد هم باز این زلزله می‌توانست اتفاق بیفتد. یعنی اگر آب دریاچه ارومیه مثل دریاچه وان ترکیه همین طور باقی می‌ماند، باز ممکن بود این زلزله اتفاق بیفتد. اما موضوع این است که مداخلات انسانی احتمالا زمان‌بندی زلزله‌ها را عقب و جلو می‌کند. یعنی اگر قرار بود زلزله‌های شهرستان خوی چند دهه بعد رخ بدهد، به واسطه مداخلات انسانی، ۳ زلزله بالای ۵ ریشتر از ۱۳ مهر تا ۸ بهمن ۱۴۰۱ در این منطقه رخ داده است. البته این را هم باید در نظر داشت که منطقه خوی به خودیِ خود لرزه‌خیز است. این را نباید فراموش کرد.
بیشتر زلزله‌های ایران، شب‌ها رخ می‌دهد؟
رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله در ادامه گفتگو درباره این سوال هم که آیا بیشتر زلزله‌های ایران شب‌ها رخ می‌دهد، توضیح می‌دهد: به لحاظ آماری هیچ تفاوتی بین شب و روز در وقوع زلزله وجود ندارد. همان قدر که زلزله‌های مهم کشور در شب اتفاق افتاده‌اند، در روز هم داشته‌ایم. زلزله ویرانگر ترود شاهرود که ۲۳ بهمن ۱۳۳۱ رخ داد و چند روز دیگر هفتادمین سالگردش است، ساعت ۱۱:۴۵ صبح اتفاق افتاد و بزرگای آن ۶.۹ ریشتر بود.
پروفسور زارع همچنین در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان زلزله‌های بالای ۵ ریشتر ایران را از نظر زمانی طبقه‌بندی کرد، می‌گوید: هیچ توضیح علمی برای آن وجود ندارد. ما در ایران تقریبا در تمام ۱۲ ماه سال زلزله‌های مهم داشته‌ایم. وقوع زلزله توضیح معناداری با ماه‌های گرم‌تر یا سردتر سال ندارد. ما زلزله پرتلفات بم را در زمستان داشتیم، زلزله طبس را در شهریورماه داشتیم و زلزله سلماس را هم در اردیبهشت داشتیم. بنابراین ربط دادن زلزله به ماه‌ها و فصل‌ها توجیه علمی ندارد. حداقل با داده‌هایی که درحال‌حاضر در دنیا موجود است.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی می‌گوید: همان طور که گفتم، بر اساس مقالات علمی دنیا که تا الان منتشر شده، ارتباط فصلی با زلزله را در مناطق حاره‌ای که چندین ماه پیاپی بارش دارند و بعد، چند ماه کم‌بارش می‌شوند، می توان مشاهده کرد. ما در ایران و اطراف ایران اصلا چنین بارش‌هایی نداریم که بخواهیم وقوع زلزله را به فصل خاصی ربط بدهیم.