به گزارش همشهری آنلاین، محمد بیات پژوهشگر ارشد موسسه کادراس با اشاره به «وضعیت مخدری اوکراین پس از آغاز جنگ با روسیه» و با بیان اینکه با آغاز عملیات نظامی روسیه در اوکراین بسیاری از شئون زندگی مردم حوزه بالکان، به‌ویژه در بخش مخدری تغییر کرده است، اظهار کرد: بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی و کارشناسان معتقدند با تشدید درگیری‌ها در این منطقه ممکن است مسیر قاچاق مواد مخدر از شرق به سمت اروپای مرکزی- غربی تغییر کند. تضعیف دولت مرکزی در اوکراین سبب ایجاد وضعیتی متناقض در این کشور شده است؛ از یک سو با آغاز جنگ در این کشور بسیاری از قاچاقچیان و خرده‌فروشان مواد از مصنوعیت (غیر عمد) برخوردارند و از سوی دیگر ممکن است قاچاقچیان مواد تصمیم بگیرند مسیر انتقال مواد اوپیوئیدی را که پیش از این از اوکراین عبور می‌کرد را تغییر داده و به سمت مسیرهای جایگزین هدایت کنند.
پژوهشگر ارشد موسسه کادراس با اشاره به رشد چشم‌گیر مصرف داروهای محرک، روان‌گردان‌ها و کانابینوئیدهای مصنوعی (مانند مصرف کانابیس) به‌ویژه میان نوجوانان و جوانان، معتقد است که آغاز درگیری‌های مسلحانه در اوکراین می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی بر روی مصرف‌کنندگان موادمخدر بگذارد و به قاچاق مواد در داخل یا اطراف این کشور منجر شود. گزارش‌های مربوط به کمبود مواد و لوازم پزشکی پرریسک، برای اوکراینی‌هایی که دچار اختلال مصرف موادمخدر هستند یا از این کشور فرار کردند، جهت ادامه خدمات درمانی-دارویی حیاتی است. این درگیری‌ها ممکن است مسیرهای موجود قاچاق موادمخدر را در خارج از اوکراین تغییر دهد، اما همچنان توان تشدید بی‌ثباتی که منجر به رونق قاچاق و تولید مواد می‌شود را در درون خود دارد. احتمالا این جنگ می‌تواند بر روی مصرف موادمخدر در آینده تاثیر بگذارد و این اندک یافته‌های تحقیقاتی، وضعیت مخدری اوکراین تا پیش از آغاز جنگ کنونی را نشان می‌دهد.
بیات درخصوص ارتباط بین درگیری مسلحانه و آسیب‌پذیری در برابر اختلالات مصرف موادمخدر توضیح داد: در دوره‌های پیشین ارتباط بین درگیری مسلحانه و آسیب‌پذیری در برابر اختلالات مصرف موادمخدر به خوبی مستندسازی شده است. قرار گرفتن در معرض آسیب و عدم دسترسی به فرصت‌های اقتصادی یکی از خطرهای اصلی افزایش مصرف موادمخدر در میان آوارگان داخلی و پناهجویان است.
پژوهشگر ارشد موسسه کادراس در این راستا به وضعیت کشور افغانستان و پناهندگی آنها استناد کرد و گفت: به طور مثال اطلاعات موجود درباره مصرف مواد مخدر در افغانستان نشان می‌دهد که تزریق مواد مخدر از سوی بیشتر معتادان از زمانی که پناهجو بودند، آغاز شده است. مطالعات دیگری در کلمبیا نشان از شیوع بالای مصرف همیشگی و تزریق موادمخدر در میان آوارگان دارد. از سوی دیگر در ارتباط با درگیری‌های مسلحانه شواهد بیشتری به دست آمده که اثبات می‌کند مصرف موادمخدر می‌تواند پیامدهای فروپاشی ساختاری مراقبت‌های بهداشتی (از جمله با افزایش مصائب دسترسی به درمان پیشرفته برای درمان ایدز، در نتیجه استفاده از سوزن‌های مشترک برای تزریق) را تشدید کند. در عین حالیکه فراهم کردن دسترسی به خدمات درمان اعتیاد برای آوارگان داخلی و پناهجویان نیز چالش‌های عمده‌ای به‌حساب می‌آید، شرایط اقتصادی متزلزل ممکن است برخی افراد را به رفتارهای پرخطری همچون مصرف موادمخدر سوق دهد.
آمار بالای مصرف‌کنندگان تزریقی و مبتلایان ایدز در اوکراین
به گفته وی، تعداد معتادان تزریقی (عمدتاً مواد اپیوئیدی) در سالهای ۲۰۱۸-۲۰۲۰، ۳۵۰ هزار نفر یا ۱.۷ درصد جمعیت اوکراین تخمین‌زده شده است. این یکی از بالاترین آمارهای موجود در سطح جهان است. بیشتر اپیوئیدهای تزریقی شامل هروئین و متادون است که در بازارهای غیرقانونی به فروش می‌رسند و برآورد می‌شود ۲۲.۶ درصد از معتادان تزریقی مبتلا به بیماری «ایدز» و بیش از نیمی از آنها (۵۵ درصد) به هپاتیت c مبتلا هستند. همچنین از سال ۲۰۱۱، تعداد افراد تزریقی و مبتلا به «ایدز» بدون تغییر باقی ماندند.
روند رو به افزایش در تزریق محرک‌ها و روان‌گردان‌ها
بیات با اشاره به اینکه در سالهای اخیر تزریق محرک‌هایی همچون مت‌آمفتامین و روان‌گردان‌های جدید در اوکراین افزایش یافته است، خاطرنشان کرد: از سال ۲۰۱۵، مصرف محرک‌های مصنوعی مانند «مفدرون»، «ام.پی.وی.پی» و «ان.پی.اس» بین مصرف‌کنندگان تزریقی رواج پیدا کرده است. ریشه این تغییر را باید در دسترسی محدود به اوپی‌یت‌ها و مت‌آمفتامین «خانگی» و نیز دسترسی بیشتر به محرک‌های مصنوعی در بازار جست‌وجو کرد.
پژوهشگر ارشد موسسه کادراس ادامه داد: علاوه بر جامعه به حاشیه رانده شده تزریق‌کنندگان مواد مخدر، مصرف مواد روانگردان جدید مختلف نیز معمولاً در میان افرادی گزارش شده که در رویدادهای «رقص تکنو» و «مهمانی‌های ریو» شرکت می‌کنند. در این میان گروه‌های مختلف مصرف‌کنندگان از طرق مختلفی از جمله اپلیکیشن‌های شبکه اجتماعی، خرید عمده در دارک نت و نیز خرید خیابانی به مواد روانگردان جدید دسترسی پیدا می‌کنند.
وی با بیان اینکه اوکراین تنها کشور اروپای شرقی به حساب می‌آید که امکان خرید مواد مخدر از قبل در آن وجود داشته است، تصریح کرد: در اوکراین مداخلات پیشگیرانه از پیامدهای نامطلوب برای سلامتی معتادان تزریقی، عمدتاً توسط سازمان‌های مردم‌نهاد انجام می‌شود. در ماه مه ۲۰۲۱، حدود ۱۵ هزار و ۷۰۰ نفر از افرادی که مصرف موادمخدر داشتند تحت درمان مبتنی بر آگونیست‌های اپیوئیدی قرار گرفتند که ۱۶ درصد آنها زن بودند. تا فوریه ۲۰۲۲، این تعداد به ۱۷ هزار و ۲۱۰ نفر رسید و اکثر افرادی که در سال ۲۰۲۱ تحت درمان آگونیست‌های اپیوئیدی قرار داشتند، مرد بودند. احتمال اندکی وجود دارد که این افراد در پی آغاز جنگ با روسیه، اوکراین را ترک کرده باشند. این بیشترین میزان دریافت کننده خدمات مذکور در سراسر اروپای شرقی و آسیای مرکزی است. همچنین اوکراین تنها کشوری اروپای شرقی است که در آن "نالوکسان" برای پیشگیری و مدیریت اوردز، حتی بدون نسخه پزشک نیز به افراد فروخته می‌شد.
بیاتی با اشاره به اینکه در مدت قرنطینه‌های کووید-۱۹ حدود ۱۳ هزار متقاضی برنامه‌های درمان مواد اپیوئیدی، تا ۱۰ روز مواد با دزهای کنترل شده به همراه حمایت روانی-اجتماعی از طریق برنامه‌های کاربردی آنلاین و تلفنی دریافت کردند، گفت: همچنین برنامه‌های سرویس شخصی معرفی شدند که افراد به وسیله آنها بتوانند از طریق سیستم‌های فروش خودکار به وسایل بهداشتی برای تزریق مانند سوزن و سرنگ دسترسی داشته باشند.
رواج بالای مصرف کانابیس میان نوجوانان اوکراینی
وی با اشاره به مصرف عمومی مواد مخدر در اوکراین گفت: آمارهایی در خصوص میزان مصرف مواد بین دانش‌آموزان دبیرستانی ۱۵-۱۶ ساله وجود دارد؛ در سال ۲۰۱۹، ۱۰ درصد پسران و ۷.۴ درصد دختران در این گروه سنی، استفاده از هرگونه موادمخدر (به جزء الکل و تنباکو) را در طول زندگی خود گزارش دادند. کانابیس و مواد استنشاقی دو ماده‌ای هستند که معمولا توسط نوجوانان استعمال می‌شود.
پژوهشگر ارشد موسسه کادراس معتقد است که در سالهای اخیر مصرف مواد روانگردان بویژه کانابینوئیدهای مصنوعی حدود ۳.۲ درصد میان دانش‌آموزان گسترش یافته است. در سال ۲۰۱۹ حدود ۳.۶ درصد دختران و ۲.۷ درصد پسران مواد روانگردان مصرف کردند. البته به طور کلی از سال ۲۰۰۷ مصرف موادمخدر در میان نوجوانان کاهش یافته است.
بیات با اشاره به اینکه از سال ۱۹۹۹، مصرف کانابیس به عنوان رایج‌ترین مواد میان نوجوانان روندی کاهشی داشته است، یادآور شد: تا سال ۲۰۱۹، مصرف کانابیس هم در سال و هم در ماه گذشته میلادی به نصف کاهش یافت اما با وجود کاهش مصرف کانابیس، در طول زمان این ماده بیشتر در دسترس قرار گرفته است. در سال ۲۰۱۹، ۱۳ درصد دانش‌آموزان به کانابیس دسترسی داشتند و این در حالیست که در سال ۱۹۹۵ میزان دسترسی آنها ۴ درصد بوده است.
جنگ کنونی ظرفیت تغییر وضعیت قاچاق، تولید و فروش مواد مخدر را در داخل و پیرامون اوکراین دارد
وی با استناد به شواهد و پیش‌بینی‌های انجام شده در این زمینه تصریح می‌کند که به طور بالقوه جنگ کنونی می‌تواند دو اثر متضاد بر روی مسئله قاچاق و تولید موادمخدر داشته باشد. از یک‌سو بی‌ثباتی فزاینده در حوزه موادمخدر می‌تواند مصونیت از مجازات را در تجارت مخدری به همراه داشته باشد. به عنوان مثال با آغاز درگیری در سوریه، داده‌های مربوط به ثبت فعالیت‌های مخدری در قبل و بعد از آغاز جنگ حاکی از سیر افزایشی قاچاق موادمخدر بوده که نشان‌دهنده سوء استفاده قاچاقچیان از بی‌ثباتی در این کشور است. در چنین شرایطی قاچاق هروئین موجود از طریق اوکراین می‌تواند افزیش یابد و این کشور می‌تواند تبدیل به یک مسیر انحرافی بزرگ از مسیر فعلی بالکان شود. این در حالیست که تولید آمفتامین می‌تواند به حدی برسد که تبدیل به تامین‌کننده اصلی سایر کشورها و مناطق شود.
پژوهشگر ارشد موسسه کادراس ادامه داد: از سوی دیگر در مناطقی با درگیری‌های نظامی شدید ممکن است قاچاقچیان تصمیم گیرند جریان مواد اپیوئیدی را که تا پیش از وقوع جنگ از اوکراین عبور می‌کرد به مسیرهای جایگزین هدایت کنند، که این موضوع می‌تواند بسیار خطرناک باشد. قاچاقچیان مواد مخدر می‌توانند از ریسک پرهیز کنند، هنگامی که سخن از جنگ به میان می‌آید؛ به عنوان مثال در دهه ۱۹۸۰ و آغاز دهه ۱۹۹۰ میلادی، در قلمرو یوگسلاوی‌سابق، منطقه اصلی ترانزیت هروئین در طول مسیر بالکان به اروپای‌غربی بود. در طول جنگ‌های یوگسلاوی (۱۹۹۱-۲۰۰۱) این مسیر دچار اخلال شد. تا پیش از سال ۱۹۹۱ بخش عمده‌ای از هروئین آسیا از بلغارستان به یوگسلاوی و سپس به سمت اروپای‌غربی قاچاق می‌شد. در طول جنگ در کرواسی و بوسنی‌هرزگوین این مسیر تا سال ۱۹۹۵ به طور موقت قطع و به جای آن از مسیرهای ترانزیتی جایگزین از رومانی و مقدونیه استفاده شد. قاچاق هروئین می‌تواند با دوری از اوکراین، در مسیر «سنتی» بالکان افزایش یابد.
افزایش کشفیات هروئین و رکورد جهانی تخریب آشپزخانه‌های تولید آمفتامین/ قاچاق هروئین احتمالاً پیش از آغاز جنگ از طریق اوکراین افزایش یافته است
بیات با اشاره به دیگر تاثیرات جنگ اوکراین و روسیه بر وضعیت مخدری تاکید کرد: داده‌های مربوط به کشف و ضبط مواد نشان می‌هد، از ابتدای قرن قاچاق هروئین از طریق اوکراین به آهستگی در حال افزایش بوده و مقدار بسیار بیشتری از آن در پس از سال ۲۰۱۵ کشف و ضبط شده است. داده‌های پلت‌فرم نظارت بر موادمخدر برای سالهای ۲۰۱۹، ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ حاکی از آن است محموله‌های بزرگ هروئین در این کشور ترانزیت می‌شود. میزان این کشفیات به ۰.۵ و ۱ تن هروئین رسیده است. در سال ۲۰۱۵، اوکراین پنجمین و در سال ۲۰۱۹ چهارمین کشور در زمینه کشفیات هروئین در اروپا پس از ترکیه، بلژیک و هلند و بالاتر از فرانسه و آلمان بود. به‌طور کلی نسبت کشفیات هروئین اوکراین در مقایسه با کشفیات هروئین اروپایی به طور متوسط ۰.۵ درصد در دوره ۲۰۰۱-۲۰۱۰ به ۱.۵ درصد در دوره ۲۰۱۱-۲۰۲۰ افزایش یافته است. همچنین کشف بوته‌های خشخاش نشان می‌دهد که این گیاه به صورت محلی در اوکراین کشت می‌شود.
وی با اشاره به اینکه اوکراین یکی از مناطقی است که مسیر ترانزیت هروئین افغانستان را به اروپا می‌رساند اما این کشور تنها یک مسیر فرعی از مسیر بالکان به حساب می آید، یادآور شد: این کشور در حدود سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۶ به عنوان یکی از مسیرهای بالکان پدیدار شد؛ شاخه فرعی که از دریای سیاه از مسیر اوکراین عبور می‌کند.
ظرفیت روبه‌رشد احتمالی تولید آمفتامین در اوکراین
پژوهشگر ارشد موسسه کادراس در ادامه به افزایش تعداد ۱۷ آزمایشگاه گزارش شده در سال ۲۰۱۹ به ۷۹ آزمایشگاه برچیده شده در سال ۲۰۲۰ اشاره کرد و این موضوع را نشان‌دهنده افزایش قابل توجه آزمایشگاه‌های مخفی گزارش شده در سراسر این کشور دانست و گفت: این میزان در واقع بالاترین تعداد آزمایشگاه‌های آمفتامینی بود که در سال ۲۰۲۰ در کشوری مشخص از میان می‌رفت. علاوه بر این در سال ۲۰۲۰، ۲ آزمایشگاه مفدرون (کاتیون مصنوعی)، یک آزمایشگاه اکستازی و سه آزمایشگاه متادون برچیده شد. با وجود برچیده شدن برخی آزمایشگاه‌ها به نظر نمی‌رسد که اوکراین نقش زیادی در تولید موادمخدر داشته باشد.
روندهای متفاوت پیش از جنگ در زمینه جرائم مربوط به مصرف شخصی و قاچاق مواد مخدر
وی این را هم گفت که با آنکه بیشتر جرائم گزارش شده در زمینه مواد مخدر توسط مقامات اوکراینی همچنان به حوزه مصرف شخصی مربوط می‌شود اما به نظر می‌رسد میزان آن طی ۲۰ سال گذشته کاهشی بوده است. این موضوع برخلاف جرائم مربوط به قاچاق موادمخدر، در مدت مشابه، بیش از ۸۰ درصد افزایش یافته است.
بیات با اشاره به اینکه پدیده جنگ در هر کشوری می‌تواند منجر به تضعیف دولت مرکزی یا حداقل خارج شدن موضوع مبارزه با مواد مخدر از لیست‌های اولویت‌های دولت شود، تاکید کرد: نتیجه طبیعی تغییر اولویت‌ها در وضعیت جنگی به دلیل کاهش نظارت سیستم‌های امنیتی، تغییر وظائف نیروهای پلیس، آسیب جدی به نظام درمانی و... می‌تواند به منجر به ایجاد وضعیتی افسار گسیخته در بازار مخدری و افزایش مصرف مواد میان گروه‌های مختلف مردم شود. به عبارت دیگر آغاز جنگ در یک کشور به معنای رونق قاچاق، بازار و مصرف انواع مخدر، محرک یا روانگردان در آن منطقه است. در چنین شرایطی گروه‌های مختلف مردم با توجه به نیاز شخصی، اجتماعی یا حتی حرفه‌ای خود روی به استعمال گروهی از موادها می‌آورند. به عنوان مثال نوجوانان یک کشور ممکن است برای رهایی ذهن خود از استرس‌ها و دغدغه‌های زمان جنگ روی به مصرف انواع مواد روانگردان بیاورند. دیگر نکته قابل توجه در وضعیت جنگی حذف، تغییر یا ایجاد مسیرهای مخدری جدید در اوکراین است. به نظر می‌رسد با تداوم وضعیت جنگی در این کشور، قاچاقچیان مواد به دنبال ایجاد مسیرهای جدید در این کشور و ترانزیت مواد به سایر نقاط اروپا و حتی منطقه آناتولی باشند.
ملاحظاتی برای سیاست‌گذاری در ایران
پژوهشگر ارشد موسسه کادراس در پاسخ به سوالی درخصوص سیاست‌گذاری ایران در حوزه مواد مخدر معتقد است با تداوم وضعیت جنگی در اوکراین و ناامنی در نقاط مختلف این کشور یکی از سناریوهای جدی در خصوص وضعیت مخدری اوکراین در آینده نزدیک، ظهور، تغییر یا حذف مسیرهای ترانزیتی در این کشور است. پیش از این چنین تحول مخدری در سایر کشورهای منطقه همچون افغانستان مشاهده شده است. با توجه به بررسی‌های صورت گرفته نسبت به آینده کریدورهای مخدری در اوکراین، پیش‌بینی می‌شود که مسیرهای جدیدی در این کشور ظهور کند. تحقق این پیش‌بینی منجر به افزایش ترانزیت مواد از مبداء افغانستان و به دنبال آن تشدید قاچاق مواد در مرزهای ایران می‌شود. همچنین این امکان وجود دارد که با تسلط هر یک از طرفین درگیری بر بخشی از مسیر ترانزیت مواد، آن کریدور مخدری از دور خارج شده و به جای آن مسیرهای جدید شکل گیرد. در چنین شرایطی لازم است پایگاه‌های مرزی، پلیس مبارزه با مواد مخدر با هماهنگی دستگاه‌های امنیتی کشور نسبت به احتمال ظهور مسیرهای جدید و تشدید قاچاق مواد از مرزهای شرقی تدابیر لازم را اتخاذ کرده و هوشیار باشند.
احتمال افزایش ورود کوکائین با قیمتی ارزان به ایران
پژوهشگر ارشد موسسه کادراس افزود: دیگر سناریو محتمل در میانه جنگ اوکراین ایجاد بستر برای کوکائین وارد شده از منطقه آمریکای جنوبی- مرکزی و بدل شدن اوکراین به محل توزیع این مواد در مناطق پیرامونی خود است. همواره با آغاز جنگ‌ها، نیروهای نظامی روی به مصرف مواد محرک می‌آورند و به همین دلیل گرایش به مت‌آمفتامین‌ها، کوکائین‌ها و ... در دوران جنگ افزایش پیدا خواهد کرد. در صورت تحقق این سناریو ترکیه یکی از مقاصد کوکائین اوکراین خواهد بود. کوکائین همواره به دلیل تولید محدود و قیمت بالا بازار قابل توجهی در منطقه خاورمیانه (به غیر از طبقات بالای جامعه) نداشته و بیشتر مورد توجه بازارهای اروپایی بوده است. با توجه به هم مرز بودن ایران و ترکیه، شانس ورود این مواد به بازار مخدری کشورمان در ابعادی گسترده و با قیمتی ارزان افزایش پیدا خواهد کرد. به عبارت دیگر جنگ اوکراین زمینه ساز تسهیل ترانزیت مواد از غرب به شرق و کاهش هزینه‌ها در مسیر انتقال کوکائین به منطقه خواهد شد. با آنکه طی سالهای اخیر میل به موادهای همچون کانابیس یا مت‌آمفتامین‌ها افزایش پیدا کرده اما عموما بازار ایران عموما میل به مواد مخدری همچون تریاک دارد. با تسهیل ورود کوکائین به منطقه، احتمالا باید شاهد شیوع این ماده خطرناک در میان نسل جوان باشیم.