به گزارش همشهری آنلاین، نمدمالی که قدمت آن در کشورمان به چند هزار سال قبل باز می‌گردد یکی از صنایع دستی قدیمی در مازندران است که در این هنر دستی، طی فرآیند نمدمالی با استفاده از الیاف پشمی به همراه آب محصولاتی چون کلاه، کوله، کلمد، دوش‌نمد و فرش‌های نمدی تولید می‌شوند. نمد را نمی‌بافند و آن را با فشار دست یا پا روی ترکیب الیاف و آب تولید می‌کنند.
ماده اصلی نمد، پشم گوسفند در رنگ‌های طبیعی مانند سفید و سیاه و قهوه‌ای است و برای نقش‌اندازی آن از پشم‌های رنگ شده شیمیایی استفاده می‌کنند. تهیه نمد بر اساس ۲ خاصیت پشم است؛ خاصیت جعدیابی و پوسته‌ای شدن. در واقع زمانی که پشم در حرارت مرطوب مجعد می‌شود و الیاف آن درهم می‌روند، پوسته‌ها اجازه نمی‌دهند که الیاف دوباره از هم باز شوند و این به‌هم پیچیدگی، بافت نامنظمی را تولید می‌کند. ساخت یک قطعه نمد یک روز به طول می‌انجامد و معمولا چند نفر روی آن کار می‌کنند.
نمدمالی از مشاغل سنتی بسیار قدیمی در کشورمان و از جمله در مازندران است که در آن با ایجاد فشار، رطوبت و حرارت، موجب درهم تنیده شدن الیاف پشمی می‌شوند و محصول نهایی که به آن نمد گفته می‌شود به عنوان زیراندازی محکم و با دوام مورد استفاده قرار می گیرد.
نمد مالی یا نمد بافی؟
نمدمالی هنری است که محصول نهایی آن نمد است. نمد تنها زیراندازی است که به کمک بافتن شکل نمی‌گیرد. در واقع نمد مالی یعنی قطعه‌ای که با مالیدن به دست می‌آید. در لغتنامه دهخدا نوشته شده است، نمد نوعی از فرش است که از پشم یا کرک مالیده حاصل می‌شود. در نمدمالی تنها ابزاری که نیاز است آب داغ است و زور بازو!
در نمدمالی بافتن انجام نمی‌شود بلکه با ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب درهم رفتن الیاف پشمی می‌شوند. ۲ خاصیت جعدیابی و پوسته‌ای شدن پشم امکان تولید نمد را فراهم می‌کنند. پشم مورد استفاده در نمدمالی، پشم بهاره گوسفند با الیاف بلند است. همچنین از صابون و زرده تخم مرغ نیز می‌توان برای بهتر شدن کیفیت کار استفاده کرد. مقدار پشمی که برای هرمترمربع نمد لازم است با مقدار پشم لازم برای تولید قالی برابر است. اما چون زمان تولید نمد بسیار کوتاه‌تر است (تقریبا یک روز) قیمت آن پایین است. معمولا نمدمالان فعالیت خود را از اوایل فروردین آغاز کرده و در اواخر مهر خاتمه می‌دهند. بهترین پشم در کار نمدمالی پشم شش ماهه اول سال است.
گفته می‌شود زمانی که پسر حضرت سلیمان(ع) که یک چوپان بود، تلاش می‌کرد تا با کمک پشم گوسفند پارچه‌ای ببافد که بعد از تلاش‌های زیاد به هدف خود نرسید و از شدت عصبانیت پشم را با مشت‌های خود کوبید. اشکی که از چشمانش جاری شد روی آن ریخت. سپس دید که الیاف پشم نمناک و فشرده و در هم تنیده شده و شکل پارچه به خود گرفت. این تاریخچه ترکیبی از افسانه و واقعیت است، اما چیزی که مسلم است اینکه نمدمالی از آنجا که از ساده‌ترین راه‌های ساخت زیرانداز و لباس است، پیشینه‌ای پیچیده‌تر از این اتفاق نخواهد داشت.
به طور قطع اولین نمدمالی‌ها به صورت اتفاقی صورت گرفته‌اند. بسیاری بر این باورند که نمد مالی بیشتر در مناطق مرطوب که مردمانش به دامپروی مشغول بوده‌اند انجام می‌گرفته است. چون پشم این خاصیت را دارد که از انسان در مقابل سرما و رطوبت زیاد به خوبی محافظت کند.
قدیمی‌ترین روش فراهم سازی زیرانداز که تاکنون شناخته شده نمدمالی است. نمد ساده ترین نوع کف پوش است و ساخت آن احتیاج به دستگاه خاصی ندارد. برای این امر از خاصیت طبیعی پشم که همان درهم‌پیچیدن الیاف بر اثر رطوبت و فشار است استفاده می‌شود.
مازندران خاستگاه اصلی تولید نمد در کشور
نمد در آسیا به ویژه در ایران از زمان‌های قدیم به عنوان لباس، کلاه و خیمه و زیرانداز که در شرایطی سخت تولید می‌شد، مورد استفاده قرار می گرفت. تهیه و ساخت نمد در ایران همچنان به صورت سنتی صورت می‌گیرد و هنرمند ایرانی با نقش و نگار و دستان توانمند و هنرمندانه خود بدان روح تازه‌ای می‌بخشد.
در ایران قدیمی‌ترین نمونه‌های به‌دست‌آمده از نمد مربوط به دوره هخامنشی است و ایرانیان از قرن پنجم پیش از میلاد نمدمالی را آموخته اند و تا امروز آن را با چنگ و دندان حفظ کردند.
نمدمال با عشق تمام به کار، همراه با حرکات موزون و دلنشین دست و پا و خواندن شعرهای لطیف و موزون خستگی مفرط ناشی از کار مداوم را همراه با عرق کردن فراوان از تن خسته خود بیرون می‌کند و به انتظار فرش کردن دستمایه تلاش خود می‌نشیند. دستمایه‌ای که نقش‌های رنگارنگ طبیعی جلوه‌ای از طبیعت زیبا را با نقوش ساده و صمیمی به بینندگان نشان می‌دهد.
تولیدات صنایع دستی، صرف نظر از درآمدزا بودن، برآورنده بسیاری از نیازهای خانوار تولیدکننده یا ساکنان منطقه تولید نیز هست. از بین این نوع تولیدات، نمد جزو صنایعی است که چنین خصوصیتی دارد. هر چند نمدمالی در استان‌های گیلان، سمنان، خراسان شمالی و رضوی و لرستان رواج دارد اما خاستگاه اصلی تولید این هنر صنایع دستی در مازندران و در شهرهای رامسر، تنکابن، چالوس و نوشهر و آلاشت است.
در مازندران و بویژه غرب استان نیز بودند کسانی که در این حرفه فعالیت داشتند و تا قبل از آمدن فرش های دستی و ماشینی، بازار پر رونقی را تجربه کردند اما به مرور زمان استقبال از نمد در خانواده ها کمرنگ و نبود بازار مناسب نیز منجر به بسته شدن بسیاری از کارگاه های نمد مالی شد. اما اکنون با اقدامات اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران این هنر صنایع دستی جانی دوباره گرفته و در مسیر احیا و شکوفایی قرار گرفته است.
در حال حاضر نیز هنرمندان مازندرانی با هر مشقت و سختی چراغ این هنر اصیل را با سختی های بسیار روشن نگاه داشته اند تا در سایه حمایت های مسئولان، این هنر بیش از پیش رونق بگیرد.
رامسر مهد هنر نمدمالی مازندران
نمدمالی هنر دستی با قدمتی ۲۵۰ ساله در رامسر که فرش خانه در کشورهای مختلف خارجی از جمله آمریکا، فرانسه و ایتالیا شده است، با گوشت، پوست و اسخوان مردم این شهرستان عجین شده و در گذشته های نه چندان دور فرش هر خانه ای، نمدی بود که مواد اولیه اش از پشم دام های استان تهیه می شود.
این زیرانداز و فرش سنتی خانه ها از پشم تولید می شود و برای بافتن آن هنرمندانی در قالب حلاجان و نمدمالان شب ها و روزها باید تلاش کنند تا فرشی برای خانه ها تهیه کنند.
امروز با ماشینی شدن زندگی، کمتر نوای نمدمالان و حلاجان به گوش می رسد اما در برخی مناطق از جمله رامسر، هنر نمدمالی هنوز زنده است و نفس می کشد.
ناگفته‌های استاد یحیی
استاد یحیی شاه نظری هنرمند نمونه و برجسته نمدمال کشورمان که در رامسر زندگی می کند و از سن ۱۰ سالگی کارش را آغاز کرده و تجربه شش نسل از نمدمالان را در سینه دارد. دست ساخته های این هنرمند به کشورهای مختلفی نظیر آمریکا، آلمان، سودان و استرالیا صادر شده و آثارش مهر اصالت یونسکو را دریافت کرده است.
وی که در محله لپاسر جواهرده رامسر مشغول فعالیت است و بیش از هفت دهه برای پویایی و رونق هنر دستی نمدمالی تلاش کرده است، می گوید: برای تولید نمد ابتدا پشم را با چوب حلاجی و کمان آماده می کنیم و سپس پرده بزرگ را پهن می کنیم.
شاه نظری با اظهار اینکه، نقشه ها و پشم حلاجی شده را روی پرده می ریزیم و با چوب و پرده پیچیده و می بندیم و غلطک می زنیم، افزود: پس از بازکردن قالب، آن را روی تخته چوبی مالش می دهیم تا نمد محکم شود و پس از خشک شدن نمد را توی تخته مالش می دهیم.
این استاد نمدمال که سال ها به تولید نمد، کلاه، کلمد و خورچین چوپابی می پردازد، با بیان اینکه آثارم در نمایشگاه های داخلی و خارجی زیادی به نمایش درآمده است، افزود: مشتریان زیادی برای خرید نمد از کشورهای مختلف و مناطق مختلف کشور به کارگاه مراجعه می کنند.
شاه نظری به خواص مختلف نمد اشاره و اضافه کرد: نقش های نمد آرامش بخش هستند و خاصیت ضد اشعه دارد و سبب تسکین گرفتگی عضلات بدن می شود.
وی قدمت نمدمالی را بیش از ۲۵۰ ساله بیان کرد و گفت: ۶۵ سال در حرفه نمدمالی مشغولم و فرزندان و نوه هایم نیز این هنر را فرا گرفته اند و از مسوولان تقاضا دارم برای حفظ این صنعت قدیمی تلاش کنند.
گردشگران خارجی مشتریان نمدهای رامسر
استاد نظری با اظهار اینکه برخی از نمدها را به سفارش مشتریان از جمله گردشگران خارجی درست می کنم، افزود: در حال حاضر این صنعت دستی به عنوان کالای تزئینی بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد.
وی با بیان اینکه گردشگران بیشترین مشتریان تولیداتم هستند، افزود: گرانی مواد اولیه و کم رغبتی جوانان برای اشتغال در این حرفه از جمله چالش ها محسوب می شود و این هنر قدیمی را تهدید می کند.
این هنرمند چیره دست یادآور شد: در گذشته افراد زیادی به حرفه نمدمالی مشغول بودند و امروز تعداد انگشت شماری در استان مازندران در این زمینه فعالیت دارند و باید برای حفظ این میراث کهن برنامه ریزی کرد.
همچنین معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران با اشاره به ایجاد دهکده نمدمالی در روستای جواهرده رامسر با بیان اینکه این هنر صنایع دستی در این خطه شمالی کشورمان از قدمت بالایی برخوردار است، گفت که در این شهرستان ۱۵ کارگاه نمدمالی مشغول فعالیتند.
حسین ایزدی با بیان اینکه مردم روستا از نمد به عنوان ابزار مصرفی در زندگی استفاده می کنند، افزود: هنرمندان مازندرانی با تولید محصولات با کیفیت، نمد را بعنوان یک محصول انحصاری منحصر به فرد این استان معرفی کرده اند.
وی اظهار داشت: زمخت بودن نمد باعث شده تا این محصول صنایع دستی مشتریان خاص به خودش را داشته باشد و برای اینکه این هنر بیش از پیش در مسیر شکوفایی و احیا قرار بگیرد، نحوه تولید و طراحی آن نیز تغییر کرده بگونه ای که با تلفیق حصیر و چرم در تولید نمد، تلاش شده است تا این محصول بیش ازر پیش در معرض دیدگان همگان قرار بیگرد تا شاهد احیای بیش از پیش این هنر صنایع دستی در منطقه باشیم.
این مقام مسوول خاطرنشان کرد: تلفیق حصیر و چرم در تولید نمد باعث شده تا این محصول مشتریان زیادی را به خود اختصاص بدهد و موید این مطلب مهم و اساسی نیز برپایی نمایشگاه بهاره در اسفد سال گذشته در نوشهر بود که هنرمندان مازندانی موفق شدند تمام محصولات تولیدی خود را بفروش برسانند و سفارش های زیادی نیز برای تولید نمد با بکارگیری حصیر و رچم را نیز از دیگر استان های کشورمان و حتی گردشگران خارجی دریافت کنند.
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران، شمار هنرمندان شاغل در حرفه نمدمالی این استان را یکصد نفر اعلام کرد و از جمع آوری مواد اولیه در تولید این محصول در مناطق بالادستی خبر داد و افزود: این نهاد در ارتباط با صدور مجوز، جمع آوری مواد اولیه و همچنین بازار فروش این محصول اقداماتی را در دستور کار دارد تا شاهد رونق و شکوفایی بیش از این محصول باشیم.
ایزدی بیان کرد: برای احیای این هنر اصیل علاوه بر تامین مواد اولیه مناسب، به نیروهای کارآزموده و ماهر، طرح و نقش های جدید مناسب با سلیقه خریداران نیاز داریم که در این زمینه نیز اقدامات موثری صورت گرفته است تا نمد را بتوانیم بیش از پیش به دیگران معرفی کنیم.
وی گفت: در سال های اخیر از نمد محصولاتی از قبیل زیرانداز، ست خودرو، زیورآلات، کوسن مبل، کلاه و انواع کیف تولید شد که مورد استقبال علاقه مندان قرار گرفت و این روند همچنان باید ادامه داشته باشد.
صدور فراخوان برای ثبت نام هنرمندان صنایع دستی
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران از صدور فراخوان برای ثبت نام هنرمندان صنایع دستی در سامانه های مورد نظر برای شناسایی افراد فعال در این زمینه در استان خبر داد و گفت: براساس فراخوانی که اعلام شده است تمامی افرادی که به نوعی در زمینه صنایع دستی فعالیت می کنند برای ثبت نام در این زمینه اقدام کنند.
ایزدی هدف از انجام این فراخوان را شناسایی فعالان عرصه صنایع دستی مازندران عنوان کرد و افزود: علاوه بر این با شناسایی هنرمندان این عرصه آنها به نوعی شناسنامه دار می شوند و می توانند از حمایت های دولتی در قالب تسهیلات برخوردار شوند و یا در صورت نیاز آموزش های حرفه ای را به آنها ارائه می شود.
به گفته ایزدی، در حال حاضر تعداد هنرمندان صنایع دستی دارای پروانه تولید از اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران ۱۲ هزار نفر است که از این تعداد حدود هشت هزار نفر فعال و در این عرصه فعالیت می کنند و مابقی افراد صنایع دستی به عنوان شغل ثانویه آنها محسوب می شود.
از ۲۹۰ رشته صنایع دستی مصوب جهانی، ۲۵۰ رشته در ایران فعال است که از این تعداد، ۸۷ رشته صنایع دستی در مازندران مشغول فعالیتند که از این تعداد نیز ۱۷ رشته صنایع دستی بومی و مختص این استان است. حصیربافی، نمدمالی، لاک تراشی، کوپ بافی و چادر شب بافی از رشته های مختص صنایع دستی مازندران است.
برای نمد، خواص زیادی در کتاب‌های مختلف ذکر شده است. درمان کمردرد، دردهای رماتیسم و دردهای ناشی از عمل جراحی مفاصل نیز با استفاده از نمد کاهش یافته و امکان هرچه زودتر بهبود یافتن را تسریع می‌کند. نقش‌های سنتی نمد آرامش بخش است و احساس خوبی به انسان می دهد. هنگام خوابیدن روی نمد گرمای حاصل از تماس بدن با نمد تشدید می شود وبه همین علت نیز گردش خون به راحتی انجام می‌شود و هر گونه گرفتگی عضلات را تسکین می‌دهد.
نمد روی بارهای مثبت و منفی بدن تأثیر می‌گذارد و آنرا در حالت نرمال نگه می‌دارد. نمد خاصیت ضد اشعه دارد و با دستگاه‌های طلایاب، طلاهایی که داخل کیف نمدی هستند پیدا نمی‌شوند. بدلیل جذب رطوبت نمد، کفی کفش یا کفش‌های نمدی از عرق و بوی بد پا جلوگیری می‌کند. لباس نمدی در زمستان گرم و در تابستان خنک است.