همان طور که در برنامه‌های مسکن نیز، علی‌رغم تبلیغات بسیار برای مسکن کمدرآمدها، در عمل این کنارگذاشتگی صورت گرفته است. به عبارت دیگر در برنامه‌های شهری و مسکن ایران، کمدرآمدها به نوعی «شهروندزدایی» شده‌اند.
تا پیش از تهیه طرح‌های جامع شهری، کسی که می‌توانست در یک شهر مسکنی کوچک را در قطعه‌زمینی «ریزدانه»، در کوچه‌ای باریک تهیه کند، جزو شهروندان شهر نیز به شمار می‌آمد. اما از نیمه دهه 1340 که تهیه طرح‌های شهری در ایران معمول شد، کسی می‌توانست شهروند باشد که در مسکنی مطابق با توان طبقات متوسط به بالا سکنی گزیند. بر همین اساس قانون، شهرداری‌ها را مکلف کرد هر گونه مسکن جدیدی را که خلاف این ضوابط ساخته شده تخریب کنند.روشن است که تدوین ضوابط شهری امری ضروری است، اما به همان اندازه نیز به حساب آوردن توان کمدرآمدها در تدوین این ضوابط ضرورت داشته است. در قانون اساسی جمهوری اسلامی دولت مکلف به تأمین مسکن مناسب برای آحاد مردم است، اما شگفت این که تاکنون در شهرسازی رسمی، از شهرهای قدیمی گرفته تا جدید، از آماده‌سازی زمین گرفته تا نوسازی بافت‌های فرسوده،کمدرآمدها «شهروندزدایی» شده‌اند. در نتیجه این رانده‌شدگان از شهرهای رسمی به اسکان غیررسمی روی آوردند و کسانی که آنها را رانده بودند برچسب «حاشیه‌نشینی» به آنها زدند.
در برنامه‌ریزی مسکن نیز دولت‌ها با روی آوری به پروژه‌های پرهزینه و شکست‌خورده‌ای چون ساخت خانه‌های ارزان‌قیمت (ملکی یا استیجاری) در عمل کمدرآمدها را کنار گذاشته‌اند. عجیب این است که دولت به جای روی آوری به برنامه‌هایی چون توانمند‌سازی و برنامه‌ریزی مشارکتی، همچنان دور معیوب و پرهزینه پیش گفته را ادامه می‌دهد و تنها هر از چند گاهی بر مبلغ وام می‌افزاید. هم‌اکنون بالغ بر 30 درصد از ساکنان شهرهای بزرگ (داخل و پیرامون آنها) در شرایط اسکان غیررسمی زندگی می‌کنند و این نوع اسکان به دلایل زیر رو به گسترش است:
الف- علاوه بر مهاجران، اکثریت فرزندان ساکنان کنونی کلان‌شهرها به دلیل ناکارآمدی برنامه‌های مسکن مجبورند به اسکان غیررسمی روی آورند.
ب- برنامه‌های نادرست نوسازی بافت‌های فرسوده (به شیوه پروژه نواب) اگر ادامه یابد بخشی از جمعیت ساکن موجود شهرها را نیز شهروندزدایی می‌کند.
پ – حذف محدودیت‌هایی چون تعداد فرزندان، احداث کارخانه در شعاع 120 کیلومتری تهران و «نقش‌زدن بر آب» با صرف هزینه و نیرو در برنامه‌هایی چون «مهاجرت معکوس» بر شدت مهاجرت و فقر می‌افزاید.
تاریخ انتشار: ۱۶ آبان ۱۳۸۵ - ۱۹:۲۹
کمال اطهاری: از ابتدای تهیه طرح‌های شهری در ایران تاکنون، کمدرآمدها از متن شهرهایی که ضوابط و واعد «رسمی» یا قانونی برای آنها تهیه شده است، حذف شده‌اند.