همشهری‌آنلاین - پروانه بندپی: فرونشست زمین از آن موضوعات است که تا به چشم خود نبینیم، باور نمی‌کنیم و تصور می‌کنیم فقط در فیلم‌های هالیوودی اتفاق می‌افتد. اما این پدیده در کشور ما شدت گرفته و به گفته زمین‌شناسان، ۷ استان وضعیت حادی دارند. یکی از این استان‌ها اصفهان است که نشست زمین به داخل شهر و نزدیکی مناطق مسکونی رسیده است. آخرین مورد فرونشست در این شهر روز ۹ تیر در بلوار صفه رخ داد. ماه گذشته نیز چند مورد نشست زمین در این شهر رخ داد که یک مورد آن در اتوبان شهید آقابابایی بود و مورد دیگر در محدوده چهارراه نظر که براثر آن فروچاله‌ای ایجاد شد و چرخ یک دستگاه اتوبوس در آن فرو رفت.
استان تهران نیز از فرونشست در امان نیست و در ماه‌های گذشته و سال گذشته موارد زیادی از نشست زمین در اتوبان‌های مختلف این شهر رخ داد. حتی چند مورد فرونشست در داخل خانه‌های شهروندان ساکن غرب تهران گزارش شد. چاله‌هایی با عمق و وسعت زیاد که یک خودروی سواری به طور کامل در آن جا می‌شد.
فرونشست زمین، یک بحران جهانی است و مهم‌ترین عامل آن، بحران آب است. طبق آمارها ۱۵۰ کشور و صدها شهر سالانه حدود ۱۰ سانتیمتر فرونشست دارند و طبق تحقیقات انجام‌شده، فرونشست یا «غرق تدریجی زمین» تا سال ۲۰۴۰ می‌تواند ۱۹ درصد جمعیت جهان را تحت تأثیر قرار دهد.
ایران، رتبه چهارم فرونشست زمین در جهان را دارد و ۳۰ استان کشور درگیر آن هستند. گفته می‌شود که فرونشست زمین در ایران بیش از ۵ برابر میانگین جهانی است.
کم‌بارشی، خشکسالی، برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی، سدسازی‌های بی‌رویه، حفر چاه‌های عمیق بیش از ظرفیت کششِ منابع زیرزمینی، استقرار صنایع آب‌بر در مناطق خشک، افزایش جمعیت در برخی مناطق خارج از توان زیستی آن مناطق، و تنش‌های ایجادشده به‌واسطه احداث سازه‌های بزرگ از جمله دلایل فرونشست زمین هستند.
اما فرونشست زمین از چه زمانی در ایران آغاز شده و چگونه به شهرها و به محل سکونت مردم رسیده و در شهری مثل اصفهان به تعدادی از مهم‌ترین آثار تاریخی آسیب رسانده و شبکه فاضلاب شهری را شکسته و در شهری مثل تهران، ناگهان در اتوبان‌ها دهان باز می‌کند و در غرب تهران ناگهان چاهی به اندازه چند متر در دل یک خانه ایجاد می‌شود؟!
دلایل فرونشست زمین در ایران چیست؟/ از حفر چاه‌های غیرمجاز تا افزایش بی‌رویه جمعیت
دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته شاخه زمین‌شناسی و شاخه محیط زیست فرهنگستان علوم در گفتگو با همشهری‌آنلاین درباره این که فرونشست زمین در ایران از چه زمانی شروع شد و دلایل آن چیست، می‌گوید: دلیل عمده فرونشست زمین در ایران، تخلیه آب‌های زیرزمینی و حفر چاه‌های عمیق از دهه ۱۳۴۰ خورشیدی و کشیدن بار خارج از توان از آب‌های زیرزمینی است.
دکتر زارع می‌گوید: در ایران مناطق نیمه‌خشک معمولا کشاورزی را در جایی توسعه دادند که امکان آن فراهم نبود اما با حفر چاه‌های عمیق این امکان را فراهم کردند. در شهر تهران حدود ۴ هزار حلقه چاه عمیق وجود دارد. حدود ۲۲ هزار حلقه چاه غیرمجاز فقط در استان تهران وجود دارد. هرچند تعدادی از آنها توسط وزارت نیرو و سازمان آب مسدود شد اما هنوز تعداد زیادی از آنها فعالند و گفته می‌شود که خیلی از این چاه‌ها مجوز دارند! همین چاه‌های دارای مجوز به اندازه چاه‌های غیرمجاز می‌توانند موجب تشدید فرونشست زمین شوند.
عضو وابسته شاخه زمین‌شناسی و شاخه محیط زیست فرهنگستان علوم ادامه می‌دهد: مسئله دیگری که به غیر از کشاورزی، زمینه تشدید فرونشست در شهرهایی مثل تهران را فراهم کرده است، بار جمعیتی است که در سال‌های اخیر به این شهر تحمیل شده است. در فاصله سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۹۸ جمعیت تهران نزدیک به ۳ میلیون نفر افزایش یافته است. این میزان جمعیت عملا فراتر از توان و ظرفیت آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحیِ موجود در این منطقه است. درواقع تامین آب از چاه‌ها برای چنین جمعیتی تعادل را در محیط به هم زده است.
۳۰ استان درگیر بحران فرونشست زمین/ بیشترین میزان فرونشست زمین در ایران در اطراف شهر تهران
این پژوهشگر زمین‌شناس درباره استان‌ها و مناطق درگیر فرونشست زمین در ایران می‌گوید: تا امسال در ٣٠ استان - غیر از گیلان - گزارش فرونشست زمین داشته‌ایم. اما در ۸ استان خوزستان، بوشهر، اردبیل، اصفهان، یزد، کرمان و خراسان‌جنوبی و استان تهران وضع حادی از نظر تنش آبی وجود دارد که به فرونشست زمین هم منجر شده است.
دکتر زارع می‌گوید: مشخصا بدترین وضع را در این خصوص استان‌های تهران و سپس اصفهان، البرز، کرمان، قم ، خراسان رضوی و خراسان جنوبی دارند. در این استان‌ها مناطق شهری خاصی مانند تهران، مشهد، اصفهان، کرمان، بیرجند، و … اوضاع بسیار حادی دارند.
به گفته عضو وابسته شاخه زمین‌شناسی و شاخه محیط زیست فرهنگستان علوم، بیشترین میزان فرونشست زمین در ایران در محدوده پیرامون شهر تهران رخ داده و ثبت شده و تاکنون بیشترین آسیب را به زیرساخت‌های شهری، ساختمان‌ها و منازل مسکونی وارد کرده است.
دکتر زارع ادامه می‌دهد: دریاچه ارومیه زمانی به عنوان دومین دریاچه بزرگ آب شور جهان شناخته می‌شد، ولی طی ۲۵ سال گذشته به دلیل ساخت بیش از حد سد و برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی به صورت نیمه‌خشک درآمده است. کاهش ۹۵ درصدی حجم آب ورودی به دریاچه ارومیه از سال ۱۳۸۰ و کمبود بارش در ۲۲ سال اخیر باعث ایجاد مشکلات مهمی در احیای این دریاچه شده است.
او می‌گوید: ایجاد برخی صنایع آب‌بر در استان‌های خشک مانند یزد و اصفهان و کرمان، نتیجه سیاست‌های غلطی است که برخی از آنها قبل از انقلاب اتخاذ و اجرا شد و همان تصمیمات قبلی هم در ۴ دهه اخیر با سرعت و شدت بیشتری دنبال و پیگیری شد.
دکتر زارع می‌افزاید: از سوی دیگر، میانگین بارش سالانه در ایران کمتر از ۲۵۰ میلیمتر است. همچنین تنوع مکانی زیادی در میزان بارندگی وجود دارد. توزیع تقریبا ۷۰ درصد از کل بارش‌ها فقط در ۴۰ درصد از مساحت کشور رخ می‌دهد. همه اینها بحران آب را تشدید می‌کنند و بحران آب هم فرونشست زمین را روز به روز جدی‌تر می‌سازد.
کاهش میزان بارندگی در کشور طی ۴۰ سال/ رشد چشمگیر مهاجرت‌های داخلی
عضو وابسته شاخه زمین‌شناسی و شاخه محیط زیست فرهنگستان علوم به کم‌بارشی در کشور و تاثیر آن بر تشدید پدیده فرونشست زمین اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: ارزیابی بارش‌ها در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۸۲ نشان می‌دهد که میانگین بارش در ایران طی این مدت، سالانه حدود نیم میلیمتر کاهش یافته است. طبق گزارش سازمان هواشناسی کشور، میزان بارش سالانه بین سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۹۰ فقط در سه استان گیلان، چهارمحال‌وبختیاری و مازندران بالاتر از ۷۵۰ میلیمتر بوده است. در عوض در ۸ استان یزد، سمنان، قم، اصفهان، خراسان جنوبی، هرمزگان، کرمان و سیستان و بلوچستان بارش سالانه کمتر از ۲۰۰ میلیمتر بود. استان یزد با ۶۰ میلیمتر بارندگی در سال، کمترین بارش سالانه را تجربه کرده است.
دکتر زارع می‌گوید: از تبعات این پدیده، جابجایی وسیع جمعیت در داخل کشور است. طبق گزارش مرکز آمار ایران، سنجش جابه‌جایی جمعیت در ایران در طول سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ نشان می دهد که درمجموع ۵ میلیون و ۵۳۴ هزار نفر ایرانی در این سال‌ها محل و شهر سکونت قبلی خود را ترک کرده‌اند. از این میان حدود ۷۷ درصد از جمعیت روستاها به شهرها نقل مکان کرده‌اند. حدود ۷۹ درصد هم شهرهای قبلی خود را ترک کرده‌اند و به شهرهای جدید کوچ کرده‌اند.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله ادامه می‌دهد: بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، جمعیت ثابت تهران در ابتدای سال ۱۴۰۲ به حدود ۹.۶ میلیون نفر رسید. در طول سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ حدود ۴۳ درصد از مهاجران از استان البرز به استان تهران مهاجرت کرده‌اند. طی همین مدت استان‌های تهران و البرز مهاجرپذیرترین مناطق ایران بوده‌اند. تهران، اصفهان و مشهد بیشتر مهاجران را پذیرفته‌اند که در این میان تهران و مشهد از خطرناک‌ترین نواحی ایران از نظر زلزله‌خیزی هستند.
دکتر زارع با اشاره به این که مساله خشکسالی و درنتیجه موضوع بیکاری، مهم‌ترین دلایل مهاجرت بوده‌اند، می‌گوید: خوزستان، کرمانشاه، آذربایجان‌غربی و سپس فارس در طول این سال‌ها بیشترین مهاجران را به مناطق دیگر فرستاده‌اند.
دلایل فرونشست زمین در اصفهان/ ۹۰ درصد آب زاینده‌رود پیشاپیش مصرف می‌شود
عضو وابسته شاخه زمین‌شناسی و شاخه محیط زیست فرهنگستان علوم درباره دلایل فرونشست زمین در اصفهان که آخرین مورد آن 9 تیر اتفاق افتاد، توضیح می‌دهد: حوضه زایندرود یک منطقه مهم کشاورزی در مرکز ایران است. بیش از ۹۰ درصد آب این رودخانه پیشاپیش مصرف می‌شود که هم شهر تاریخی اصفهان را در پایین‌دست و هم تالاب گاوخونی - گیرنده نهایی آب رودخانه - را تهدید می‌کند. اثرات تغییر کاربری زمین و پیشروی خشکسالی را به وضوح می‌توان در این حوزه دید.
او ادامه می‌دهد: حدود ۴۵ سال از بازه زمانیِ ۵۰ سال اخیر، آب و هوا از نظر میزان بارندگی طبیعی بود، اما خشکسالی‌های هیدرولوژیکی در بیش از نیمی از سال‌های این نیم‌قرن وجود داشته است. خشکسالی هیدرولوژیکی پس از دهه ۵۰ خورشیدی با اجرای طرح‌های بزرگ آبیاری افزایش یافت. در دهه‌های اخیر، میزان جریان آب در قسمت پایین‌دست رودخانه زاینده‌رود به صفر رسیده است.
به گفته دکتر زارع، سطح آب‌های زیرزمینی اصفهان سالانه بین یک تا ۲.۵ متر کاهش می‌یابد. منابع آب زیرزمینی و منابع آب سطحی مرتبط هستند و این موضوع مشخص می‌کند که کاهش آب‌های زیرزمینی و وقوع مکرر خشکسالی‌های هیدرولوژیکیِ زاینده‌رود مستقیما با فعالیت‌های انسانی در اصفهان مرتبط است.
این منطقه در تهران سالانه ۱۰ تا ۲۰ سانتیمتر فرونشست دارد/ یک خطر بیخ گوش غرب تهران
عضو وابسته شاخه زمین‌شناسی و شاخه محیط زیست فرهنگستان علوم می‌گوید: با این همه کمبود بارندگی که در سال‌های اخیر - غیر از سال آبی ۱۳۹۷- ۱۳۹۸ - در ایران تجربه کردیم، یکی از استان‌هایی که بدترین و شدیدترین کمبود آب را داشته، همین استان تهران بوده است. شرکت آب و فاضلاب تهران همیشه به شکلی مدیریت کرده که آب برقرار باشد، ولی آب را از زیرزمین برداشت می‌کنند تا بتوانند هم مصرف آب را متعادل نگه دارند و هم برای چمن‌کاری‌ها و برای مصارف خانگی آب موجود باشد.
دکتر زارع می‌گوید: در فصل سرد سال تا ۳۰ درصد آب مورد نیاز را از زیرزمین استخراج و تصفیه می‌کنند، اما در فصل گرم استخراج از آب‌های زیرزمینی تا ۸۰ درصد هم می‌رسد. در این شرایط تا زمانی که مصرف‌کننده به تعداد زیاد در تهران هست، فرونشست هم ادامه دارد.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله ادامه می‌دهد: در استان تهران، بیشترین تمرکز جمعیت در جنوب و جنوب غرب و غرب استان و در داخل شهر تهران به سمت مرکز و جنوب شهر تهران است. جنوب شرق و جنوب غرب تهران به سمت بزرگراه آزادگان سالانه حدود ۱۰ تا ۲۰ سانتیمتر فرونشست دارند. مناطقی که بیشتر از بقیه تحت تاثیر فرونشست زمین هستند، شهریار و ملارد و جنوب شهرری به سمت ورامین هستند.
به گفته این پژوهشگر زمین‌شناسی، مناطقی از این استان هم تا ۳۰ سانتیمتر در سال و گاهی بیشتر فرونشست دارند. در غرب تهران جمعیتی حدود ۲ میلیون نفر زندگی می کنند که در بخش‌هایی از آن هر ۳ سال، زمین یک متر نشست می‌کند. این فرونشست علاوه بر آسیب جدی زدن به زیرساخت‌های منطقه (مانند خطوط راه‌آهن)، خانه‌ها، ساختمان‌ها و سایر تاسیسات را هم آسیب‌پذیرتر می‌کند. بنابراین در چنین وضعی عملا ریسک وقوع زمین‌لرزه بعدی به دلیل افزایش آسیب‌پذیری بیشتر می‌شود.
دکتر زارع می‌گوید: شهر تهران و شهرهای پیرامون آن همچنان از جذاب‌ترین مناطق کشور برای مهاجرت هستند. شرق و جنوب شرق تهران کانونی برای مهاجرت مهاجران از روستاها و شهرهای دچار خشکسالیِ استان‌های خراسان، کرمان، سیستان و بلوچستان و همچنین حدود ۵۰۰ هزار نفر مهاجر ثبت‌نشده ولی برآوردشده‌ی افغانستانی است. در عوض جنوب، جنوب غرب و غرب تهران برای مهاجران از استان‌های آذربایجان، اردبیل، کردستان و لرستان جذابند. سرعت رشد جمعیت در غرب تهران عملا در طول ۱۰ سال گذشته حدود ۲ برابر این رشد در شرق تهران بوده است.
مهاجرت ۲۵ میلیون ایرانی در ۲۴ سال!/ ۱۰ میلیون نفر حاشیه‌نشین با بحران آب مواجه‌اند
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله به معضل شهرک‌سازی‌ها در کشور بدون در نظر گرفتن توانایی منطقه اشاره می‌کند و می‌گوید: کانون‌های مدرن جمعیتی که در سایت‌های دولت‌های پیشین طراحی و اجرا شدند - مثل شهر جدید پرند در ۳۳ کیلومتری جنوب غرب تهران - عملا با چالش آب مواجه‌اند. الان از شمال غرب، غرب و جنوب غرب تهران طرح‌های مختلف انتقال آب برای هدایت آب شرب به شهر جدید پرند در حال اجرا است. مکان‌یابی شهر جدید پرند در اقلیمی بیابانی و در کنار فرودگاه بین‌المللی امام خمینی صورت گرفته، ولی معلوم نیست چرا برای توسعه این شهر ۴۰۰ هزار نفری که برای آن سقف جمعیتی ۹۵۰ هزار نفری برنامه‌ریزی شده، تدبیر کافی اندیشیده نشده و نکات اولیه هم مورد توجه قرار نگرفته است.
دکتر زارع به موضوع تشدید مهاجرت‌های داخلی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: طی سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۴۰۱، حدود ۲۵ میلیون نفر ایرانی دست به مهاجرت داخل سرزمینی زده‌اند که حدود ۷۰ درصد از آنها از روستاها به شهرها مهاجرت کرده‌اند. در همین بازه زمانی، شدیدترین خشکسالی‌ها در ایران طی ۵۰ سال اخیر تجربه شده است. خشک شدن بیشتر دریاچه‌های داخلی و همچنین افت شدید سطح آب زیرزمینی در ایران نیز مربوط به همین بازه زمانی است. نارضایتی‌های جمعیتی در شهرهایی که مبدا یا مقصد پروژه‌های انتقال آب هستند هم در همین محدوده زمانی گزارش شده است. به عبارت دیگر، با جمعیتی جدید در شهرها و شهرهای جدید مواجه هستیم که حدود ۱۸ میلیون نفر از آنها در همین ۲۴ تا ۲۵ سال اخیر در شهرها یا حاشیه آنها مستقر شده‌اند.
این استاد دانشگاه اضافه می‌کند: همچنین حدود ۱۲ میلیون نفر حاشیه‌نشین در ایران تخمین زده می‌شود که تقریبا ۱۰ میلیون نفر از این جمعیت مستقیما با مشکلات ناشی از بحران آب مواجه هستند.
به گفته این پژوهشگر، بحران آب، مهاجرت از روستا به شهر را تشدید می کند و به این ترتیب روستاییان مهاجر به کارگرانِ حاشیه‌نشینِ شهرهای بزرگ تبدیل می‌شوند. مهاجرت اقلیمی، یک بحران مهم و جدی اجتماعی است که می‌تواند طی ۵ سال آینده تحول چشمگیری در ماهیت اجتماعی ایران ایجاد کند. تحولی که البته رو به جلو نیست.