به گزارش همشهری آنلاین، یکی از بهترین استفاده‌هایی که والدین می‌توانند از تعطیلات تابستانی بکنند، وقت‌گذرانی با فرزندانشان در این تعطیلات است. هر سال تابستان این فرصت در اختیار والدین قرار داده می‌شود تا اوقات بیشتری را در کنار کودکانشان بگذرانند و به‌این‌ترتیب، بیشتر با علایق، خواسته‌ها و مشکلات فرزندانشان آشنا شوند و راهی برای حل مشکلات فرزندانشان پیدا کنند. در ادامه گزارشی از گفت‌وگوی ما با دکتر «فرحناز کیان ارثی»، روانشناس تربیتی را می‌خوانید. در این گفت‌وگو درباره موضوعات مختلف از جمله چالش‌های ارتباطی با کودکان صحبت کرده‌ایم. راهکارهای او را برای حل این مسائل بخوانید.
شناسایی رفتارهایی که نیاز به تغییر دارد
یکی از لذت‌بخش‌ترین لحظات برای هر فرزندی، جمع شدن اعضای خانواده‌اش در کنار هم است. اما گاهی فقط کنار هم بودن کافی نیست، بلکه والدین در این لحظات باید با کودکانشان تعامل مثبت هم داشته باشند. یعنی با او وقت مفید بگذرانند، او را تشویق کنند، بین خودشان، او و والد دیگر رابطه قوی عاطفی ایجاد کنند و برای بهبود تعامل و ارتباط مثبت والد و فرزندی برنامه‌ریزی کنند.
تعطیلات تابستان فرصت خوبی برای ایجاد تعامل مثبت با کودکان است. دکتر کیان ارثی تعطیلات تابستانی را علاوه بر فرصت خوبی برای تعامل با کودک، زمان مناسبی برای برطرف کردن نقاط ضعف کودکان پیش از شروع سال تحصیلی جدید می‌داند و می‌گوید: «می‌توانیم فهرستی از همه رفتارهایی که فکر می‌کنیم باید در فرزندمان اصلاح شود، تهیه کنیم.
به عنوان مثال اینکه کارهایش را به موقع به انجام نمی‌رساند، بی‌برنامه و نامنظم و بی‌توجه است و مانند این‌ها و سپس برای اصلاح این رفتارها تلاش کنیم.» او همین‌طور تأکید دارد که: «والدین باید بدانند برای اصلاح این رفتارها تکنیک‌های مشخصی وجود دارد و نباید فقط به دانسته‌های خودمان اکتفا و در واقع خوددرمانی کنیم. به عنوان مثال بعضی به اشتباه فکر می‌کنند با عصبانیت، خشونت، دادوبیداد و تنبیه می‌توان در کودک تغییراتی به وجود آورد.»
به کودک نزدیک شویم
به گفته کیان ارثی ما باید ابتدا بپذیریم که اصلاح رفتار، سبک و سیاق، منش و قاعده و قانون خاص خود را دارد و سپس برای دانستن این قوانین و قاعده‌ها با روانشناس صحبت کنیم. ضمن آنکه تجربه هم به ما ثابت کرده است زمان‌هایی که با عصبانیت و نصیحت و تکرار فرزندمان را وادار به کاری کرده‌ایم، بی‌فایده و بی‌نتیجه بوده. درنتیجه باید پیش از آنکه سراغ درمان نقاط ضعف کودک برویم، به رفتار خودمان دقت کنیم و متوجه باشیم که کدام رفتار ما و روش تربیتی ما برای اصلاح رفتارهای فرزندمان بی‌فایده بوده است تا آن رفتار را ترک و رفتار درست را جایگزین کنیم.
رفتار اشتباه ما باعث دور شدن ما از فرزندمان می‌شود و وقتی والد و کودک از هم دور می‌شوند، در عمل تعامل مثبتی بین آن‌ها شکل نمی‌گیرد و اصلاح رفتاری کودک هم اتفاق نخواهد افتاد. درواقع برای حل مسائل کودک، اولین قدم برای والدین برقراری تعامل مثبت با کودک است. هر چقدر تعامل مثبت بین والدین و فرزندان کمتر شود، رفتارهای نامناسب بچه‌ها تشدید می‌شود. پس برای اصلاح رفتارهای نامناسب فرزندمان باید بتوانیم ارتباط خوبی با او برقرار کنیم.
چگونگی برقراری تعامل مثبت با بچه‌ها
همانطور که پیش‌تر توضیح دادیم، اولین مرحله برای اصلاح یک رفتار اشتباه در کودک، اصلاح رفتار اشتباه خود والدین است. یعنی اینکه بررسی کنیم که ما به عنوان والد کودک در مقابل اشتباه‌های او چه رفتاری نشان می‌دهیم و اگر آن رفتار نادرست است، آن را تغییر دهیم. برای آگاهی از چگونگی برقراری تعامل مثبت با کودک هم، والدین ابتدا باید بتوانند کارها و وظایف و رفتار خودشان را درست به انجام برسانند.
به گفته کیان ارثی: «قبل از هر چیز باید به این فکر کنیم که وقتی فرزندمان رفتار نامناسبی دارد چه کارهایی نباید بکنیم؛ چیزی که ما به آن می‌گوییم «نبایدهای ارتباطی». یعنی داد نزنیم، تهدید نکنیم، توهین نکنیم، مقایسه نکنیم و ... درواقع ما باید ببینیم کارهایی که نباید بکنیم اما می‌کنیم، چیست و تا چه اندازه به رابطه ما با فرزندمان آسیب می‌زند و مانع اصلاح رفتار خود ما می‌شود. به‌این‌ترتیب، اولین کار ما می‌تواند این باشد که تمرین کنیم این گونه کارها را کنار بگذاریم.»
تغییر رفتار کودک
پس از اصلاح رفتارهای نامناسب خود والدین، وقت آن است که ببینیم چگونه رفتارهای فرزندمان اصلاح می‌شوند. البته پس از اصلاح بعضی رفتارهای نامناسب والدین، رفتارهای اشتباه فرزندان هم تا حد زیادی کاهش پیدا می‌کنند. اما شاید بعضی از آن‌ها که سنگین‌تر و سخت‌تر هستند مثل به انجام نرساندن تکالیف درسی، درس نخواندن و مانند این‌ها تغییر نکنند.
درواقع والدین ابتدا باید با حذف «نبایدها» و کارهای اشتباه، جاده و زمین حاصلخیزی به وجود آورند تا کودک در آن با آرامش و آسوده رشد کند. اما در این میان نکته مهم آن است که والدین بدانند حالا که نبایدها حذف شده و آن‌ها داد نمی‌زنند، از کوره درنمی‌روند و ...، چه کارهایی باید بکنند، چگونه با کودک گفت‌وگو کنند، حرف بزنند و ... تا تأثیر مناسبی روی کودک بگذارند. بنابراین والدین باید آموزش ببینند که در مقابل عادات نامناسب فرزندشان چه کارهایی باید بکنند.
پدرها برای کودکشان وقت اختصاصی بگذارند
به گفته این روانشناس تربیتی برای ارتباط مناسب با فرزندان باید مهارت‌های ارتباطی خود را تقویت کنیم. یکی از مهم‌ترین مهارت‌ها «همدلی» است. یکی از راه‌های همدلی کردن با کودکان این است که وقت خاصی را به صورت منظم و مداوم به آن‌ها اختصاص دهیم.
داشتن وقت مشترک با فرزند یعنی کودک یا نوجوان حداقل روزی نیم‌ساعت با پدر و مادر هر کدام به طور جداگانه وقت بگذراند. به‌این‌ترتیب ما به فرزندمان این اطمینان را می‌دهیم که فارغ از هر مشکل رفتاری‌ای که دارد، مثلاً خوب درس نمی‌خواند یا نظم ندارد، همچنان برای ما مهم است. یکی از عناصری که در تغییر رفتار کودک مؤثر است، این است که بچه‌ها خودشان را لایق و باارزش بدانند و متوجه شوند که باارزش هستند و در اولویت قرار دارند. وقتی آن‌ها این حس را از پدر و مادر بگیرند، مشکلات و اشتباه‌های آن‌ها هم به تدریج کاهش پیدا می‌کنند.
وقت گذراندن والدین با فرزندانشان موضوع بسیار مهمی است که حتی باعث می‌شود افسردگی نوجوانان هم کمتر شود. یکی از کارهای دیگری که می‌تواند باعث تعامل بیشتر پدر و مادرها با فرزندانشان شود اختصاص دادن وقت مشترک برای غذا خوردن با آن‌هاست؛ موضوعی که بسیاری افراد از آن آگاه نیستند.
با توجه به اینکه معمولاً پدرها بیشتر وقت مفید خود را خارج از خانه به سر می‌برند، یکی از کارهای مهم و اثرگذار دیگر در ارتباط با فرزندان، اختصاص وقت پدر و فرزندی است. در تعطیلات تابستانی چون معمولاً بچه‌ها شب‌ها دیرتر می‌خوابند، احتمالاً زمان بیشتری را می‌توانند در کنار پدر خود بگذرانند.
این فرصت خوبی است تا پدرها هم وقت بیشتری را برای صحبت کردن، بازی و گفت‌وگو با فرزندشان صرف کنند. البته باید به «کیفیت» وقتی که برای فرزندان خود در نظر می‌گیریم توجه داشته باشیم، نه اینکه صرفاً از سر انجام وظیفه فقط چند ساعت کنار او بنشینیم. موضوع مهم دیگر استمرار و تداوم این زمان‌هاست؛ نباید چند روز با کودک وقت بگذرانیم، بعد دوباره یادمان برود و این کار را رها کنیم. باید به طور منظم با بچه‌ها تعامل و گفت‌وگو داشته باشیم و برای آن‌ها وقت بگذاریم. خیلی از خانواده‌ها فکر می‌کنند اختصاص وقت مشترک در همان حدی که آخر هفته‌ها فرزندشان را ببرند رستوران، کفایت می‌کند؛ در صورتی که این اصلاً کافی نیست.
اصلاح رفتار
به گفته دکتر کیان ارثی، والدین باید برای اصلاح ویژگی‌های رفتاری فرزندانشان با مشارکت خود آن‌ها برنامه بریزند. این گونه برنامه‌ریزی‌ها باید در فضایی دوستانه و به صورت گپ‌وگفت‌های خانوادگی باشند. موضوع مهمی که والدین باید به آن توجه داشته باشند آن است که در جلسات خانوادگی برای اصلاح رفتار فرزندانشان قرار نیست فقط به بررسی رفتار آن‌ها پرداخته شود.
اگر این طور باشد، کودک به جلسه جذب نمی‌شود. پس باید حین گفت‌وگو درباره مسائل روزانه یا دوستانه با بچه‌ها، درباره مسائل و مشکلات آن‌ها هم حرف زد تا حواسشان بیشتر به موضوع جلب شود. برنامه‌ریزی‌های ما برای تعطیلات هم فقط نباید در حیطه برنامه‌ریزی‌های تحصیلی و موفقیت در آن‌ها باشد. گنجاندن اوقاتی برای تفریح و اجرای کارهای مورد علاقه کودکان در تعطیلات می‌تواند آن‌ها را ترغیب کند تا به این گونه کارها توجه بیشتری نشان دهند.
ضمن آنکه باید اجازه بدهیم بچه‌ها برای خودشان برنامه‌ریزی داشته باشند و بعد به کمک همدیگر آن‌ها را بررسی کنیم. به عنوان مثال می‌توانیم به کودک بگوییم من آخر هفته می‌خواهم فلان کار را بکنم، تو می‌خواهی چه کار کنی؟ تو برای خودت چه برنامه‌ای داری، کار تو چقدر طول می‌کشد؟ اگر برای برنامه‌ریزی برای کودکان به جای صرفاً کمک گرفتن از مشاوران یا اعمال سلیقه شخصی خودمان، از خودشان کمک بگیریم، کارهایمان تأثیر بیشتری خواهند داشت.
تأثیر رفتار والدین بر فرزندانشان
کیان ارثی می‌گوید عملی کردن برنامه‌ریزی‌ها یکی از موارد بسیار مهمی است که حتما باید مراقب آن باشیم. متأسفانه خود ما هم معمولاً فهرستی از کارهای ناتمام یا شروع‌نشده در برنامه‌های خودمان داریم. مثلاً بسیاری از ما بارها تصمیم گرفته‌ایم رژیم بگیریم، به طور مرتب ورزش کنیم یا به باشگاه برویم، ولی یا اصلاً آن‌ها را عملی نکرده‌ایم یا نصفه و نیمه رهایشان کرده‌ایم. طبیعی است وقتی خود ما این طور عمل کنیم، فرزندانمان هم مانند ما برنامه‌ریزی‌هایشان را جدی نمی‌گیرند و به آن‌ها عمل نمی‌کنند. بنابراین عملکرد ما در این زمینه هم بسیار مهم است.
درواقع مهم‌ترین بخش برنامه‌ریزی، اجرا کردن آن است. البته شوق و اشتیاق و انگیزه‌ای که ما باید تا حد امکان در فرزندانمان ایجاد کنیم هم، مهم است. برای این کار باید طوری برای بچه‌ها برنامه بریزیم که عملی کردن آن برایشان سخت نباشد، در غیر این صورت بچه‌ها برنامه را جدی نمی‌گیرند.
بازنگری، بررسی و اصلاح برنامه‌ریزی
هر برنامه‌ای می‌تواند بارها بررسی و اصلاح شود تا کاملا قابل اجرا شود. به عنوان مثال وقتی فرزندمان را در کلاسی ثبت‌نام کرده‌ایم که چهار روز در هفته برگزار می‌شود و او را خسته می‌کند، می‌توانیم یا تعداد جلسات آن را تغییر دهیم یا برنامه تفریحی او را بیشتر کنیم تا کمتر احساس خستگی کند.
درواقع همان گونه که وقتی لباسی را برای دوخت سفارش می‌دهیم باید آن را پرو کنیم، برنامه ما هم باید به گونه‌ای باشد که هر چند وقت یک بار بتوانیم آن را اصلاح کنیم تا انگیزه بیشتری برای اجرای آن داشته باشیم. چون وقتی برنامه‌های سختی را برای خودمان یا فرزندمان در نظر می‌گیریم که بیش از اندازه ما را خسته می‌کنند، بیشتر اوقات آن‌ها را رها می‌کنیم. بنابراین بهتر است هنگام برنامه‌ریزی به توانایی‌های خود و همچنین فرزندمان توجه داشته باشیم و این کار را طوری به انجام برسانیم تا از پیشرفت ناامید نشویم.
بازنگری و بررسی بیشتر برای اصلاح برنامه مانند فرایند دوختن لباس است؛ هر چقدر هم خیاط از سایز و اندازه‌های ما مطلع باشد، باز هم حتماً نیاز به پرو و اصلاح داریم تا بتوانیم به یک لباس خوب و مناسب برسیم.
موضوع مهم دیگر، پیوستگی در اجرای برنامه‌ها و قابل اجرا بودن آن‌هاست. بعضی پدر و مادرها فکر می‌کنند حتماً باید برنامه‌های سنگینی برای فرزندشان در نظر بگیرند؛ در صورتی که یک برنامه خوب برای تعطیلات، برنامه‌ای است که علاوه بر عملی بودن، بتواند موارد مورد نیاز کودکان را پوشش دهد، نه اینکه همه وقت آزاد آن‌ها را پر کند.