به گزارش همشهری آنلاین، اولین چیزی که از نام بیلیارد و فضای حاکم بر آن به اذهان خطور می‌کند، سالنی است با سقف کوتاه، تاریک، چراغ‌های روشن روی میز و دودی فراوان ناشی از استعمال سیگار. تصورمان نیز از افراد حاضر در این سالن چیزی نیست جز افراد خلافکار و بدجنس که با چهره‌هایی عجیب و غریب در حال قمار و شرط‌بندی هستند. دیالوگ‌هایی هم که معمولا در آن رد و بدل می‌شود بیشتر به برنامه‌ریزی برای انجام کاری خلاف است. از جابه‌جایی مواد مخدر گرفته تا قتل و اعمال خلاف قانون. بله؛ این تصوری است از سالن‌های بیلیارد که نشات‌گرفته از فیلم‌های هالیوودی و سریال‌های غربی است. تصاویری که طی ۲ دهه پیش از جعبه جادویی و پرده سینماها پخش شد تا این ذهنیت اشتباه را از این ورزش نشاط‌آور و تمرکززا ایجاد کند. به هر حال بازی بیلیارد یک رشته ورزشی است که به صورت انفرادی یا گروهی انجام می‌شود و طی آن بازیکن در طول چند گیم یا فریم از مسابقه بیش از ۳ کیلومتر در اطراف میز پیاده‌روی می‌کند. این ورزش برای افراد کم‌تحرک بسیار مفید است، زیرا آن‌ها را وادار می‌کند که در یک فریم یا گیم مسابقه بیش از ۶۰۰ متر در اطراف میز پیاده‌روی کنند. در زدن کیوبال، بازیکن مجبور است دست مخالف را کشیده و روی میز قرار دهد و در نتیجه عضلات گردن و پا و دست و بدن نیز کشیده می‌شوند. این بازی مانند شطرنج یک بازی فکری است که به تمرکز زیاد نیاز دارد و از این‌رو برای تقویت حافظه و فکر ورزش مناسبی است.
کیواسپورت طی سالیان اخیر در آسیا پیشرفت زیادی داشته و این در حالی است که تا ۱۵ سال پیش بیلیارد تنها در کشورهای اروپایی به‌ویژه انگلستان متداول بود و در واقع این کشور پایگاه حرفه‌ای‌های این رشته به‌حساب می‌آمد اما در حال حاضر این رشته از انحصار انگلیسی‌ها خارج شده و کشورهایی چون چین، هنگ‌کنگ، عربستان و کره قهرمانان به‌نامی‌در این رشته‌ها تربیت کرده‌اند. در کنار این توسعه و رشد و سرعتی که در آسیا شاهدیم باید اذعان داشت که متاسفانه ایران باوجود داشتن پتانسیل‌های موجود و جوانانی که در نبوغ و توانایی زبانزد جهانیان هستند نتوانسته در بخش قهرمانی و همگانی، همگام با آسیا پیشرفت چشمگیری داشته باشد. دلیل این موضوع را نیز فقط و فقط می‌توان نگاه غیرورزشی به این رشته عنوان داشت. از یک‌سو تبلیغات سوء و البته ناخواسته صداوسیما که بی‌حاشیه‌ترین و سالم‌ترین فضای ورزشی را آلوده به تصویر می‌کشد و از سوی دیگر عدم برنامه‌ریزی و نظارت کافی بر همگانی کردن این رشته باعث شده تا راه برای شناخت استعدادهای ناب کشورمان هموار نباشد و ایران نتواند سهم قابل ملاحظه‌ای از سرعت امروزی این رشته در قاره کهن به‌دست آورد.
هم‌اکنون باشگاه‌های خصوصی فراوانی در سطح کشور مشغول به فعالیت هستند که مجوز اکثر آن‌ها نیز از سوی سازمان تربیت‌بدنی صادر شده اما تا زمانی که فدراسیون این رشته امکان و اهرم لازم برای نظارت و هدایت آن‌ها را نداشته باشد نمی‌توان گفت که این مجموعه‌ها در حال بسترسازی و فعالیت عمومی و همگانی هستند. زمانی این اقدام سازمان در صدور بی‌رویه مجوز تاسیس باشگاه نمود پیدا می‌کند که باشگاه‌ها در کنار سودآوری و کسب سرمایه، الزام به پیاده‌کردن سیاست‌های فدراسیون در بحث آموزش و استعدادیابی نیز داشته باشند. شکی نیست که تبلیغات مثبت روی بیلیارد و شناساندن فواید و ویژگی‌های بی‌شمار آن به‌خصوص از طریق رسانه ملی نیز می‌تواند زمینه جذب مخاطبان بیشتر را به این رشته فراهم کند و با مهیاکردن امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری می‌توان طوری عمل کرد که طی کمتر از ۲، ۳ سال شاهد هنرنمایی و افتخارآفرینی جوانان مستعد ایرانی در میادین قاره‌ای و جهانی باشیم. عمومی‌کردن بولینگ و بیلیارد و بردن آن به مدارس و دانشگاه‌ها نیز می‌تواند بهترین راهکار و سیاست این فدراسیون باشد تا این رشته را به جایگاه واقعی خود نزدیک و نزدیک‌تر کند. توسعه زیرساخت‌ها و فراهم‌کردن امکاناتی هرچند محدود (یک میز بیلیارد برای هر مدرسه) هم اقدامی است که اگر به فکر پیشرفت این رشته هستیم باید آن را نقطه هدف قرار داده و برای تحقق آن تلاش و رایزنی کنیم.
تاریخچه
در قرن پانزدهم خاندان سلطنتی فرانسه این بازی را روی چمن و با بیلار (billart به معنای گرز) و گوی انجام می‌دادند که بعداً در قرن نوزدهم شکل تغییریافته آن روی میزی با چوب بلوط با پارچه سبز رنگ توسط لویس ایکس ارائه شد که رنگ سبز پارچه تداعی رنگ چمن بود.
این بازی در ارتش انگلیس طرفداران زیادی پیدا کرد و ژان رابرتس جی. ار در اوایل قرن نوزدهم (حوالی سال۱۸۰۰ میلادی) طی سفر به هند، استرالیا، زلاندنو، آفریقای‌جنوبی و آمریکا این بازی را که بیلیارد نامیده می‌شد گسترش داد و در هند رابرتس کارخانه ساخت میز بیلیارد را به سرپرستی ماهاراجه جیپور که خود بیلیاردبازی می‌کرد تأسیس کرد و سربازان انگلیس مستقر در هند نیز این بازی را انجام می‌دادند. در ایران ریشه نوین این بازی به‌صورت دسته‌جمعی با اسب و چوب و گوی انجام می‌شد که چوگان نام داشت و به‌تدریج از اهمیت آن کاسته و به دست فراموشی سپرده شد. نمونه دیگر این بازی هاکی روی چمن است که هم‌اکنون پاکستان عنوان مقام اولی آن را دارد و به نوعی از بازی بیلیارد نشأت می‌گیرد. بیلیارد سابقه‌ای طولانی و مفصل دارد که از ابتدا، اشارات متعدد به آن در آثار شکسپیر ازجمله در نمایشنامه «آنتونی و کلئوپاترا» گرفته تا ممنوعیت بیلیارد در دوران‌های مختلف، با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است. همچنین از علاقه‌مندان مشهور بیلیارد می‌توان به موتزارت، لویی چهاردهم، ماری آنتوانت، ناپلئون، آبراهام لینکلن، مارک تواین، چارلز دیکنز، لوئیس کارول، باب هوپ و بسیاری از مشاهیر دیگر اشاره کرد.
بیلیارد نوین
در اوایل قرن بیستم بازی بیلیارد سازمان‌دهی شد و تشکیلات خاص خود را پیدا کرد. این رشته در این قرن در قالب یک فدراسیون به جامعه ورزش معرفی شد و در این راستا مسابقاتی در عرصه قهرمانی جهان ترتیب داده شد که از اهمیت بسیاری برخوردارند. رشته بیلیارد هم‌اکنون دارای فدراسیونی با قدمت ۴۰ ساله است و قرار است در آینده نزدیک به عنوان یک رشته ورزشی به المپیک وارد شود. کنفدراسیون آسیا نیز با ۲۸ عضو در حال حاضر فعالیت گسترده‌ای در سطح آسیا دارد و مقر آن در بنگلادش است. درخواست عضویت ایران در کنفدراسیون آسیا نیز سال ۷۹ اعلام و در سال ۸۰ بود که ایران به عضویت فدراسیون بیلیارد آسیا درآمد.
فدراسیون بولینگ و بیلیارد جمهوری اسلامی ایران در سال۱۳۸۰ تأسیس شد. اولین رئیس این فدراسیون آقای شهریاری بود. پس از او غلامرضا مهرعبداللهی به مدت ۲سال ریاست را برعهده داشته است. پس از مجمع عمومی فدراسیون، در تاریخ ۲۶آبان۱۳۸۶ آقای مهندس علی‌اکبر شعبانی‌فرد جهرمی به ریاست فدراسیون انتخاب شد و سال ۱۳۸۸ نیز اسکندری ریاست این فدراسیون را بر عهده داشت. فدراسیون از ۶کمیته تخصصی داوران، آموزش و مربیان، امور استان‌ها، امور بین‌الملل، امور مسابقات و روابط عمومی تشکیل شده
است.
کشورهای عضو فدراسیون
عربستان سعودی، بحرین، کویت، چین، تایوان، اندونزی، مالزی، قطر، امارات، کره، بنگلادش، هنگ‌کنگ، هند، فیلیپین، سوریه، اردن، نپال، مغولستان، سریلانکا، پاکستان، قزاقستان، میانمار، چین، ماکائو، تایلند، سنگاپور، ژاپن، ایران. درخواست عضویت ایران در سال ۷۹ به فدراسیون بیلیارد آسیا اعلام و در سال ۸۰ به عضویت فدراسیون بیلیارد آسیا درآمد.
کیواسپورت و اقسام آن
ورزش‌هایی که با چوب مخصوص بیلیارد یا کیو(Cue) انجام می‌شوند اصطلاحا (Cue sports) نامیده می‌شوند که شامل طیف وسیعی از بازی‌های مهارتی هستند. در این ورزش‌ها از کیو برای ضربه‌زدن به توپ‌های بیلیارد استفاده می‌شود و آن‌ها را بر روی میزی با روکش پارچه‌ای و حاشیه لاستیکی یا ضربه‌گیر حرکت می‌دهد.
از نظر تاریخی، تمام این بازی‌ها تحت عنوان کلی بیلیارد شناخته می‌شوند. اما در عین این‌که این نام آشنا هنوز توسط عده بسیاری به عنوان نام کلی تمام این گونه بازی‌ها به کار می‌رود، اما در میان گروه‌ها و مناطق جغرافیایی خاص، بیلیارد تعریف مشخص و جداگانه‌ای دارد. برای مثال در انگلیس، بیلیارد تنها به یک بازی مشخص گفته می‌شود، در حالی که در ایالات متحده، بسته به گویش منطقه و سابقه ذهنی افراد این نام هم به یک بازی خاص و هم به گروهی از بازی‌های مشابه و یا تمام بازی‌های همراه با کیو، اطلاق می‌شود.
این ورزش به ۴ زیرمجموعه اصلی تقسیم می‌شود:
کاروم بیلیارد (carom billiards)، این‌ها مجموعه بازی‌هایی هستند که بر روی میز بیلیارد بدون کیسه انجام می‌شوند. بیلیارد آمریکایی یا جیب‌دار (pocket billiards) یا پول (pool) که معمولا بر روی میزی با ۶ کیسه انجام می‌شود. اسنوکر (snooker) که اصولا یک بازی بیلیارد کیسه‌ای است اما به خاطر انشعاب تاریخی آن از بازی‌های دیگر و همچنین به خاطر داشتن فرهنگ و اصطلاحات متفاوت مخصوص خود، به‌طور جداگانه تقسیم‌بندی شده است. در این میان بازی‌های نسبتا مهجوری نیز وجود دارند که با استفاده از مانع و هدف انجام می‌شوند و بازی‌هایی نیز هستند که بر روی میز و با استفاده از دیسک‌های کوچک -به‌جای توپ- اجرا می‌شوند.
دسته دیگر که هرچند این روزها در بین بازی‌های کم‌طرفدار قرار دارد اما در گذشته بسیار رایج بوده، بازی‌های با مانع هستند. این بازی‌ها به نظر قدیمی‌ترین نوع بیلیارد هستند که باگاتل (bagatelle) و پین‌پول (pin pool) از آن جمله‌اند. بعضی از این بازی‌ها با وسایل و ابزارهای مفصل اجرا می‌شده و برخی بر روی میزهایی شیب‌دار (اجداد بازی پین‌بال pinball) انجام می‌گرفته‌اند.
پذیرفته شدن به عنوان ورزش
از حدود سال ۱۸۹۳، بازی‌هایی که دارای مسابقات حرفه‌ای جهانی و دارای قوانینی یکسان و تنظیم شده بودند، دیگر تنها به عنوان «بازی» شناخته نشده و عنوان «ورزش» را کسب کردند. تعداد قابل‌توجهی از بازی‌هایی با مشخصات ویژه (برای مثال بازی‌هایی که دارای مجموعه قوانین و ابزارهای خاص بودند) برای حضور در رقابت‌هایی به شکل امروزی انتخاب شدند. ازجمله شاخه‌های بیلیارد که در مسابقات داخلی و جهانی به عنوان ورزش حضور دارد، می‌توان به اسنوکر، nine-ball، three-cushion و eight-ball اشاره کرد.
البته اسنوکر از نظر تکنیکی نوعی بیلیارد جیب‌دار محسوب می‌شود و از نظر مبدا پیدایش و ابزارهای بازی از خانواده بیلیارد انگلیسی است. این بازی اکنون ورزشی سازمان‌یافته در حد جهانی است و قوانین آن شباهت اندکی به قوانین بازی‌های پول (pool) دارد.
در سال ۲۰۰۵، یک‌دسته بازی با عنوان Billiards که شامل پول، اسنوکر و کاروم بود در مسابقات بازی‌های جهانی (World Games) آلمان به‌وجود آمد و سپس در بازی‌های آسیایی سال ۲۰۰۶ نیز بخشی تحت عنوان معرفی دسته بازی‌های با چوب introduction of a "Cue sports" category ایجاد شد. کوشش برای وارد کردن این دسته بازی‌ها به المپیک همچنان ادامه دارد.
یک اسم و ۴ سبک بازی
ایت‌بال: یک بازی اعلام ضربه‌ای است که با یک توپ سفید (کیوبال) و ۱۵ توپ هدفدار از یک تا ۱۵ انجام می‌شود. یک بازیکن باید توپ‌های از یک تا ۷ (توپ‌های تمام‌رنگی) و بازیکن دیگر توپ‌های ۹ تا ۱۵ (توپ‌های خطی) را در پاکت (حفره‌های کناری میز) بیاندازد. وقتی گروه توپ‌های یک بازیکن همه وارد پاکت شدند آن‌وقت با وارد کردن توپ ۸ به‌طور قانونی در پاکت، برنده گیم خواهد شد.
نایت‌بال: این بازی با ۹ توپ شماره‌دار از یک تا ۹ و یک توپ سفید (کیوبال) انجام می‌شود. هر بازیکن باید اول به توپی که پایین‌ترین شماره را روی میز دارد ضربه بزند و پس از ضربه اول به پایین‌ترین شماره ضربه واردکند. چنانچه توپ دیگری نیز وارد پاکت شود قانونی بوده و تا وقتی توپ‌های شماره‌دار به‌طور قانونی وارد پاکت شوند، نوبت آن بازیکن ادامه دارد. مگر این‌که مرتکب خطا شده یا کیوبال به پایین‌ترین توپ شماره‌دار نخورد و یا توپ ۹ را وارد پاکت کرده و گیم را ببرد. ضمنا در صورت ارتکاب خطای بازیکن، حریف او می‌تواند کیوبال را در هر جای میز قرار داده و بازی را ادامه دهد. ضمنا نیازی به اعلام‌کردن ضربه توسط بازیکنان وجود ندارد و مسابقه زمانی تمام می‌شود که بازیکنان تعداد گیم‌های مشخص شده را ببرند.
تن‌بال: با ۱۰ توپ که از یک تا ۱۰ شماره‌گذاری شده و یک توپ سفید اصلی انجام می‌شود. در این بازی توپ‌ها به صورت صعودی و به نسبت شماره‌هایشان مدنظر قرار می‌گیرند. برای برقرار کردن یک ضربه قانونی، توپ ۱۰ باید اول وارد پاکت شود. کمترین عدد را باید با توپ سفید زد. در هر ضربه فقط یک توپ را می‌توان نام برد؛ غیر از موقع شکستن (BREAK) که نیازی به نامیدن توپ نیست.
اسنوکر: بازی اسنوکر می‌تواند توسط دو نفر یا بیشتر به صورت یارگیری یا مستقل به شرح ذیل انجام شود:
الف) تمام بازیکان باید با یک توپ سفید (کیوبال) بازی کنند که هر بازی ۱۵ توپ قرمز و ۶ توپ رنگی از ۲ تا ۷ دارد.
ب) امتیاز هر بازیکن در نوبت خود با در پاکت (حفره‌های کناری میز) انداختن توپ‌های قرمز و رنگی محاسبه می‌شود که پس از اتمام توپ‌های قرمز، نوبت توپ‌های رنگی به ترتیب از رنگ زرد تا مشکی خواهد بود.
ج) امتیاز هر بازیکن با اضافه‌شدن به امتیازات قبلی، وضعیت او را مشخص خواهد کرد.
د) امتیاز جریمه به امتیازات بازیکن حریف اضافه خواهد شد.
ه) به عنوان یک تاکتیک، بازیکن می‌تواند کیوبال را با یک ضربه قانونی در پشت توپ خارج از نوبت نگه دارد که در چنین حالتی بازیکن حریف اسنوکرد(ماسک) می‌شود. این تاکتیک به جهت امتیازگیری و احتمال خطا توسط بازیکن حریف، بسیار حائز اهمیت است.
و) برنده یک فریم کسی است که امتیاز بیشتر کسب کرده یا آن فریم را به نفع بازیکنی واگذار کند. حالت سوم واگذاری فریم به دلیل رفتار ناشایست و یا خطای یک بازیکن است.
ز) برنده مسابقه کسی است که تعداد فریم‌های مورد نیاز را برده باشد. در صورت تساوی امتیازات، بالاترین معدل امتیازی محاسبه می‌شود. رفتار ناشایست یک بازیکن هم می‌تواند باعث واگذاری نتیجه کل مسابقه شود.