همشهری- سحر جعفریان: آثاری از بنا و اشیا گرفته تا نماد و فرهنگ‌هایی که گرد گذر زمان‌های دور بر آنها نشسته. دقت در هر یک از آنها، گویی تورق تاریخ شهر است.
مدرسه ممنوعه
شاید بعد از استخوان سبک کردن با زیارت بقعه مقدس امامزاده زید(ع) در بازار تهران وقت آن است که نمای ساختمانی قدیمی و در حال ریزش در محوطه آستان آن‌که میان نرده‌های آهنی زنگ زده محصور مانده، مقابل‌مان قد علم کند. کنجکاو و متعجب، رد تاریخ را بر نمای ساختمان را که گویی وصله جور آن اطراف است، می‌کاوید. قدمت آستان امامزاده باتوجه به تاریخ مندرج در صندوق قدیمی الصاق بر مقبره به سال ۹۰۲ هجری و پیش از دوران سلطنت سلسله صفویه در تهران بازمی‌گردد. از همان سال‌ها ارادت ساکنان تهران سبب شد تا به‌تدریج بر تعداد قبور اطراف آن افزوده و زمین‌های اطراف نیز وقف ایشان شود. سال ۱۳۱۸ رضاشاه با هدف تضعیف مذهب، دستور ساخت دبیرستان یا هنرستانی بزرگ در نزدیکی آستان و در زمین‌های وقف شده آن صادر کرد. مساحت اولیه ۳۵۰ مترمربعی ساختمان مدرسه در دوره پهلوی اول و دوم به حدود ۸ هزار مترمربع رسید! بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، پای سازمان میراث فرهنگی نیز با توجه به دیرینگی ساختمان مدرسه به ماجرای آن باز شد. از سوی دیگر با وجود اما و اگرهای فراوان ساختمان مدرسه از سوی آموزش و پرورش سال ۱۳۷۶ به شرکایی خصوصی فروخته‌شد!
یک تقارن تاریخی
در گذر از میدان حسن‌آباد، این نوشته را به‌خاطر آورید: یکی از نقاطی که سال ۱۳۰۹ کلنگ شهرسازی معاصر بر زمینش فرو آمد، چهارراه خاکی حسن‌آباد بود؛ چهارراهی که پس از تقسیم‌بندی‌های ملکی ورثه مستوفی الممالک، از وزرای قاجار، به شکلی سنتی پدید آمده بود و نامش را نیز از پسر همان وزیر قاجاری وام داشت. طبق طرح توسعه بلدیه وقت، آجرهای نسوز ۴ ساختمان منحنی شکل و قرنیه در ۴ ضلع چهارراه حسن آباد یکی پس از دیگری به سبک معماری رنسانس رو به روی هم قرار گرفتند تا از پی‌شان، متقارن‌ترین میدان پایتخت پدید آید. بر بام هر یک از ۴ ساختمان منحنی، ۲ گنبد کوچک جای داشت. اوایل دهه ۵۰، تقارن این میدان متقارن در پی مرمت غیراصولی، با تخریب یک از ۴ ساختمان تاریخی اطراف آن از بین رفت. اوج برهم زدن تقارن از این مجموعه تاریخی نیز یک سال بعد از آن اتفاق افتاد که مسئولان بر جای خالی ساختمان تخریب شده، بنای شیشه‌ای یک بانک را ساختند. سال ۱۳۸۰ شهرداری به بازسازی بصری میدان حسن‌آباد با هدف بازگرداندن بخشی از تقارن تاریخی آن پرداخت و سازه‌ای نمایشی شبیه به همان ساختمان‌های منحنی روی نمای شیشه‌ای بانک بنا کرد. سال ۱۳۹۸، حادثه آتش‌سوزی بلای جان تقارن نیم‌بند این میراث تاریخی (ثبت ملی در سال ۱۳۷۷) شد. اگر از احوال مالکان آنها نیز جویا شوید، باید عرض کنیم، ملالی نیست جز تملک خصوصی و دست کوتاه میراث فرهنگی!
سینمایی‌ترین گذر تاریخی
حتی اگر از گذر قدیمی امامزاده یحیی(ع) در خیابان ۱۵ خرداد عبور نکرده باشید حتما نام و آوازه تاریخی آن را به گوش و چشم، شنیده و دیده‌اید. گذری خاطره‌انگیز که با گذشت فراز و فرودهای فراوان تاریخی، هنوزهم بنای بیش از ۲۰ اثر و مکان تاریخی و ملی در گوشه و کنار کم عرض آن، استوار است. از چنار ۹۰۰ ساله و کهن آستان مبارک امامزاده یحیی(ع) گرفته تا سقاخانه افشار، از میدان باصفای باغ پسته بک در میانه گذر تا کوچه آشتی‌کنان که بسیاری از افراد با هر یک از آنها خاطره‌هایی فردی و جمعی دارند. اما گذر تاریخی امامزاده یحیی(ع) یک ویژگی جذاب و افزوده دیگر هم دارد که شاید کمتر در موردش گفته یا شنیده شده باشید و آن اینکه با توجه به بافت فرهنگی و شهری کمتر دست خورده و نیز پابرجایی اماکن سرشناس و بناهایی با معماری سنتی در آن تا به امروز مورد توجه و علاقه بسیاری از تهیه کنندگان، کارگردانان و گروه‌های هنری مختلف بوده است. گذری که بسیاری از فضاهای عمومی و همچنین عمارت‌های تاریخی آن، لوکیشن فیلم‌ها و محصولات سینمایی مهم و دارای ارزش نوستالژی بوده و به همین سبب عنوان سینمایی‌ترین گذر پایتخت را کسب کرده است.