روزنامه همشهری؛ گروه خانواده_ رابعه تیموری :بر اساس مطالعات این اندیشکده که به‌تازگی منتشر شده، ایران در فرار مغزها از رتبه ١٣٤ در سال ٢٠١٠ به رتبه ٧٣ در سال ٢٠٢٣ رسیده است که کاهش چشمگیر مهاجرت نخبگان در سال‌های اخیر را گواهی می‌دهد.
این اتفاق خوب نشان می‌دهد سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌هایی که در جهت کاهش روند مهاجرت علمی در کشور انجام شده بی‌تاثیر نبوده و با وجود موج تبلیغاتی که برای جذب استعدادهای علمی در سایر کشورها انجام می‌شود، توانسته آمار مهاجرت نخبگان کشور را کاهش دهد:
بدون منبع و سند بودن، مهمترین ویژگی اخبار یاس‌آور و منفی است که در مورد اخبار افزایش مهاجرت نخبگان به چشم می‌خورد. این موضوع و پیامدهای زیانبار آن بارها از سوی سورنا ستاری هشدار داده شده است. رئیس کمیسیون علم و فناوری شورای راهبردی روابط خارجی می‌گوید: «بحث فرار مغزها از آن کلاه‌های گشادی است که سر کشور گذاشته‌اند و من می‌دانم که این یک حرکت سازمان‌دهی شده است و شبکه‌ای این القائات را به‌جامعه ما تزریق می‌کند.»
او درباره مستندنبودن آمار افزایش مهاجرت نخبگان کشور می‌گوید: «من در هر همایش یا گردهم آیی آمار یا مطلب اشتباهی در مورد مهاجرت می‌شنوم، دقیق رصد می‌کنم و آن فرد را پیدا می‌کنم و از او می‌خواهم که به ما بگوید با چه سند و منبعی آن مطلب را گفته است. بالاخره اغلب این افراد هم دانشمند یا تحصیل‌کرده‌اند و یک آدم تحصیل‌کرده نباید بدون منبع صحبت کند. اغلب هم می‌بینیم که جوابی برای این صحبت‌ها ندارند. بعد هم خیلی جدی به آنها فشار می‌آوریم که یا تکذیب کنید یا منبع آن را به ما بگویید.»
بزرگنمایی هدفدار
ستاری معتقد است در مورد اخبار و اطلاعات فرار مغزها بزرگنمایی هدفداری در جریان است. او می‌گوید: «درباره معضل فرار مغزها از ایران اغراق شده است و اگرچه این پدیده در ایران وجود دارد، اما ایران اکنون جزء کشورهای نخست مهاجر فرست دنیا نیست. به دلیل آمارهای نادرستی که در بحث مهاجرت ذکر می‌شود ظلم بزرگی به کشور شده‌است. به‌صورت کلی مقصد مهاجرت دانشجویان ما آمریکا، کانادا و استرالیا است. اعداد و ارقام این ماجرا هم پوشیده و پنهان نیست و همه آمارها در سایت‌های مهاجرت آنها به تفکیک وجود دارد. ما در این سال‌ها مثلا بین ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ کل مهاجرتی که داشته‌ایم ۱۳۵ هزار نفر بوده‌است.»
گزارش جدید پایگاه WES از وضعیت دانشجویان دیگر کشورها در آمریکا، کاهش مهاجرت و حضور دانشجویان ایران در دانشگاه‌های ایالات متحده آمریکا را نشان می‌دهد، ستاری نیز به کاهش آمار دانشجوفرستی کشور در سال‌های بعد از انقلاب اشاره می‌کند و می‌گوید: «ابتدای انقلاب از مجموع ۲۷۰ هزار دانشجوی ایرانی حدود ۱۰۰ هزار دانشجو در خارج از کشور و از این میان ۵۰ هزار نفر در آمریکا حضور داشتند این در حالی است که در حال حاضر با وجود چند برابر شدن تعداد دانشجویان کشور، ۴۸ هزار دانشجو در خارج از کشور وجود دارد که تنها ۱۲ هزار نفر در آمریکا تحصیل می‌کنند و این موضوع نشان می‌دهد ایران دیگر جزو کشورهای مهاجرفرست دنیا نیست.»
بازگشت نخبگان به کشور
معکوس شدن روند مهاجرت نخبگان ایرانی در سال‌های اخیر اتفاق خوب دیگری است که باید در مورد آمار مهاجرت نخبگان موردتوجه قرار گیرد. در مردادماه سال ۱۳۹۹ میزان بازگشت نخبگان به کشور در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته نزدیک ۲ برابر افزایش یافته است. بر اساس آمارهای رسمی اغلب این افراد در شرکت‌های دانش‌بنیان مشغول فعالیت شده‌اند و بخشی نیز به‌عنوان هیات علمی در دانشگاه‌ها جذب شده‌اند.
بر اساس آمار هزار و ۸۰۰ نفر از نخبگان ایرانی از ۲۰۰ دانشگاه برتر به کشور بازگشتند؛ همچنین با شیوع کرونا، آمار بازگشت آنها به کشور نسبت به شرایط پیش از کرونا روند افزایشی داشته و به گفته ستاری و بر اساس رصد جامعه ۷۰ هزار نفری از نخبگان بیشترین تعداد بازگشت و خروج نخبگان مربوط به دانشجویان رشته‌های مهندسی و علوم پایه می‌شود.
رئیس کمیسیون علم و فناوری شورای راهبردی روابط خارجی کشور این نتایج را گواه کاهش مهاجرت علمی نسبت به سال‌های گذشته می‌داند.
اقدامات موثر برای معکوس شدن روند مهاجرت نخبگان
اگر چه تا رسیدن به نقطه مطلوب در کاهش آمار مهاجرت نخبگان راه درازی در پیش داریم، اما آمار و شواهد بر تاثیرگذاری مناسب اقداماتی که در مسیر دستیابی به این هدف در حال اجرا است صحه می‌گذارند.
بنا بر آمارها، برنامه‌هایی مانند برنامه توسعه استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان در کاهش روند مهاجرت علمی موثر بوده است.
بر اساس مطالعات انجام شده انجام برخی اقدام‌های رو به جلو که به توسعه و شکل گرفتن زیست‌بوم کارآفرینی کمک می‌کنند ازجمله توسعه استارتاپ‌ها در ایران موجب‌شده تا روند مهاجرت معکوس نخبگان در ایران محقق شود و بسیاری از دانش‌آموختگان که به خارج رفته بودند، بازگردند.
تاثیر استارتاپ‌ها بر جامعه نخبه ایرانی باعث شده علاقه‌مندی و انتخاب کنکوری‌ها برای رشته تحصیلی تغییر کند. به‌عنوان مثال از سال‌ها پیش رشته‌هایی مانند برق و الکترونیک انتخاب اول برترین‌های رشته ریاضی فیزیک بود اما در یکی دو سال اخیر رشته مهندسی کامپیوتر هم به اولویت‌های برتر بسیاری از آنها تبدیل شده‌است
فرش قرمز برای جذب نخبگان ایرانی
این موضوع مهم را نیز نباید فراموش کنیم که در مقابل اقدامات ریزودرشتی که برای کاهش مهاجرت نخبگان صورت می‌گیرد، برخی کشورها به‌خصوص کشورهای غربی برای سرقت مغزهای ایرانی برنامه‌ریزی‌های متعددی دارند و با اجرای سیاست‌های مختلف در جهت جذب نخبگان کشور تلاش می‌کنند. برداشتن موانع قانونی در پذیرش دانشجویان ایرانی یکی از این برنامه‌ها است که در کشورهایی مانند فرانسه اجرا می‌شود. در کشور فرانسه بر اساس قوانین جدید، ترجمه مدرک موقت و ریز نمرات وزارت علوم را برای پذیرش دانشجویان ایرانی کافی می‌دانند و نیازی به آزاد کردن مدرک اصلی نیست!
طرح های انجام شده برای کاهش مهاجرت نخبگان
- در سال ۱۳۸۸، دانشگاه صنعتی شریف طی اطلاعیه‌ای از تمامی دانشجویان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد که جهت ادامه تحصیل، از ۲۰ دانشگاه برتر دنیا پذیرش همراه با بورس گرفته‌اند، دعوت به عمل آورد که بدون آزمون ورودی و در چارچوب آئین‌نامه استعداد درخشان ادامه تحصیل دهند. این پذیرش از ترم پاییز سال تحصیلی ۸۹–۱۳۸۸ آغاز شد
- کمیته جلوگیری از خروج نخبگان، در تیرماه ۱۳۸۹ طرحی برای ارائه به مجلس شورای اسلامی تدوین کرد که در آن بر ایجاد انگیزه‌های لازم مادی و معنوی برای جلوگیری تدریجی از خروج نخبگان تاکید شده بود.
- افزایش سه برابری و پلکانی عوارض خروج از کشور در سال ۱۳۹۶ در لایحه بودجه‌ای که از دولت به مجلس آمد از دیگر اقدامات انجام شده برای کاهش مهاجرت نخبگان از کشور بود.
- طرح آزادسازی مدرک برای پیشگیری از جذب دانشجویان ایرانی توسط دانشگاه‌های خارجی از سال‌ها پیش در حال اجرا است.