همشهری- زهرا رفیعی: بر اساس آخرین آماری که اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت بیش از ۸ هزار و ۴۰۰ گونه گیاهی و جانوری در دنیا «به شدت در معرض خطر انقراض» قرار دارد و نزدیک به ۳۰ هزار گونه «در معرض خطر انقراض» بوده یا «آسیب پذیر» است و ارزیابی می‌شود. هم‌اکنون حدود ۱۲۸ گونه جانوری و مهره‌دار کشور در معرض خطر انقراض هستند که برخی وضع خوبی ندارند و «دوزیستان» بیشترین آسیب پذیری را در این حوزه دارند.
در رده پستانداران گور ایرانی، یوزپلنگ ایرانی، خرس سیاه و گوزن زرد، از رده خزندگان گونه‌هایی مانند افعی شاخدار دم عنکبوتی و افعی دماوندی، ۲۰ گونه از رده دوزیستان شامل وزغ‌ها، قورباغه‌ها و سمندرها، پنج گونه از خاویارماهیان دریای خزر در رده ماهیان و پرندگانی نظیر درنای سیبری، بالابان، اردک سرسفید، میش مرغ، عقاب طلایی و اردک مرمری در معرض خطر انقراض هستند. طی نیم قرن اخیر ٧٠ درصد گونه‌های برجسته حیات وحش از دست رفته است. سازمان حفاظت محیط زیست در سال گذشته با مطالعه بر ۱۶۵ منطقه در کشور برنامه مطالعه و احیا ۲۳ گونه جانوری در معرض خطر انقراض و تهدید خشکی و ۷ گونه در معرض خطر انقراض دریایی را اجرایی کرده است. در ادامه نگاهی انداخته‌ایم به گونه‌های خشکی زیستگاهشان و مخاطراتی که تداوم حیاتشان را تهدید می‌کند.
۱- آهوی ایرانی
آهوی گواتر دار ایرانی (جیران از نام‌های محلی این گونه است)
زیستگاه: پناهگاه حیات وحش موته (استان اصفهان) اصلی‌ترین زیستگاه حفاظت شده است. این گونه در اکثر مناطق کشور به جر مناطق جنگلی استان‌های شمالی و آذربایجان غربی به طور پراکنده وجود دارد. آهوی ایرانی اصلی‌ترین غذای یوزپلنگ آسیایی است
۲- تمساح مردابی
گاندو یا تمساح پوزه‌کوتاه نوعی کروکودیل بومی شبه‌قاره هند و مناطق اطراف است
زیستگاه: رودخانه سرباز و منطقه حفاظت شده باهوکلات تنها زیستگاه بزرگ تمساح پوزه کوتاه در کشور است. منطقه حفاظت شده باهوکلات از روستای فیروزآباد سرباز آغاز و در مسیر رودخانه سرباز تا برکه کلانی در هور باهو و نزدیکی دریای عمان (سواحل مکران) ختم می‌شود.
مخاطرات: خشکسالی و تخریب زیستگاه از تهدیدهای مهم تمساح پوزه کوتاه ایرانی است.
۳- گور ایرانی
کمتر از هزار رأس گور ایرانی در طبیعت و مراکز تکثیر استان‌های کرمان، یزد، تهران، البرز، سمنان و فارس وجود دارد.
زیستگاه: این گونه در مراکز مرکزی ایران و خراسان شمالی سکونت داشت و هم‌اکنون سه جمعیت کوچک در منطقه خارتوران شاهرود، بهرام گور شهرستان نی ریز استان فارس و پنج انگشت شهرستان ابرکوه باقی مانده‌است.
مخاطرات: شکار، کاهش بارندگی‌ها، بروز خشک‌سالی‌های طولانی، کاهش پوشش گیاهی، کمبود علوفه در زیستگاه
۴- پلنگ
جمعیت پلنگ ایرانی در دهه‌های اخیر در گستره پراکنش تاریخی خود به شدت کاهش یافته به گونه‌ای که این زیرگونه از پلنگ‌های آسیایی در برخی مناطق ناپدید شده است.
زیستگاه: همه جای ایران
مخاطرات: تعارض با جامعه محلی، عدم آگاهی دامداران از پوشش بیمه خسارت پلنگ، شکار، کمبود طعمه، تخریب زیستگاه
۵- یوزپلنگ
پس از میش مرغ می‌توان گفت یوزپلنگ آسیایی"در رتبه دوم گونه‌های در خطر انقراض ایران قرار می‌گیرد. جمعیت این گونه در ایران زیر ۳۰ فرد برآورد می‌شود
زیستگاه: هم اکنون سمنان (پارک ملی توران) و میاندشت (خراسان شمالی) زیستگاه اصلی یوز است ولی در یزد نیز جمعیت ۴ فرد یوز نر گزارش شده است
مخاطرات: جاده، معدن، سگ‌های گله
۶- گربه شنی
گربه شنی یکی از هشت گربه‌سان وحشی ایران است که سازگاری منحصر به فرد با مناطق بیابانی به ویژه تپه‌زارهای ماسه‌ای دارد و از نظر جثه از گربه اهلی کوچک‌تر است. اطلاعاتی در مورد جمعیت این گونه در دسترس نیست
زیستگاه: پارک ملی کویر، مناطق جنوبی کویر لوت، منطقه حفاظت‌شده توران، پناهگاه حیات وحش بختگان، منطقه حفاظت‌شده بهرام گور و دره باغ بوانات در استان فارس، غرب پناهگاه حیات وحش عباس‌آباد و منطقه حفاظت‌شده موته در استان اصفهان زیست می‌کند و در دشت ترکمن صحرا، نواحی شمالی و خراسان رضوی دیده شده‌است.
مخاطرات: تخریب و نابودی زیستگاه
۷- خرس سیاه
این گونه به خرس سیاه بلوچی و در گویش بلوچی به «مَم» یا «هرس» معروف است. دارای ارزش های زیستی، زیبایی شناختی، علمی و آموزشی است
زیستگاه: عمدتا در مناطق جنگلی به خصوص در نواحی تپه ماهوری و کوهستانی در ارتفاعات ۵۰۰ متر تا ۲۷۰۰ زیست می‌کند و در استان‌های کرمان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان با تراکم بسیار پایین یافت می‌شود.
مخاطرات: تخریب و جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها به دلیل معدن و جاده، شکار و زنده‌گیری توله‌ها
۸- خرس قهوه ایی
این روزها خبر از ورود خرس به زیستگاه‌های انسانی و نقابل منجر به مرگ این حیوان در کشو شنیده می‌شود. این
زیستگاه: مناطق کوهستانی زاگرس و البرز
مخاطرات: به دلیل آسیب به باغ‌ها، مزارع و گهگاه دام اهلی، توسط مردم محلی کشته می‌شود
۹- میش مرغ
میش‌مرغ بیشتر از همه گونه‌های دیگر حتی یوزپلنگ در معرض خطر قرار دارد. بر اساس آمار سرشماری زمستان ۱۴۰۰ تعداد ۱۹ فرد از این گونه باقی مانده است.
زیستگاه: دشت «سوتاو حمامیان» شهرستان بوکان.
مخاطرات: فعالیت کمباین‌ها قبل از به قدرت پرواز رسیدن میش‌مرغ و تبدیل کشاورزی دیم به کشاورزی آبی
۱۰- غاز پیشانی سفید کوچک
این گونه از جمله پرندگان مهاجری است که هر ساله از مرزهای شمالی زمین به سمت مناطق تالابی ایران پرواز می‌کند. مهاجرت پرندگان در حفظ بقای حیوان، ثبات اکولوژیک زیستگاه‌ها و تنوع زیستی نقش حیاتی دارد
زیستگاه: مناطق تالابی استان‌های شمالی تا تالاب‌های کوهستانی غرب کشور
مخاطرات: بیماری آنفلوآنزای پرندگان، شکار
۱۱- اردک سر سفید
اردک سرسفید را گونه‌ای به نام اردک سرخ تهدید می‌کند. در واقع اردک سرخ بومی آمریکای شمالی است که برای نگهداری در باغ پرندگان به انگلستان منتقل شد. ۱۰ قطعه از این پرندگان فرار کردند و در مدت کوتاهی جمعیتشان به طرز شگفت‌آوری افزایش یافت. مهمترین تهدید جمعیت اردک‌های سرسفید، تولید مثل با اردک‌های سرخ است، پرندگان دورگه حاصل از این جفتگیری قدرت تولید مثل دارند و بیم آن می‌رود پس از مدت کوتاهی اردک سرسفید خالصی وجود نداشته باشد.
زیستگاه: این پرنده عمدتا برای تولید مثل به تالاب‌های شمال غرب کشور مثل قوری‌گل و کانی‌برازان می‌رود. این پرنده در استان‌های گیلان، مازندران، کردستان، خوزستان، فارس و اصفهان نیز مشاهده شده است.
مخاطرات: شکار تولید مثل با اردک سرخ
۱۲- لاک پشت فراتی
لاک‌پشت فراتی تنها لاک‌نرم ایران است. این لاک‌پشت بیشتر مدت زندگی‌اش را زیر آب و زیر شن و ماسه‌ی رودخانه ها به‌سر می‌برد
زیستگاه: پراکندگی این لاک‌پشت فقط به استان خوزستان شامل حوضه آبگیر دجله و فرات، هورالعظیم، تالاب شادگان، رودخانه‌های کارون، کرخه، دز و جراحی و انشعابات آنها می‌شود
مخاطرات: گونه‌های مهاجم، تخریب زیستگاه، آلودگی آب
۱۳- سمندر لرستانی
گونه اندمیک ایرانی که چند سالی است قاچاقچیان پایش را به سفره هفت‌سین باز کرده‌اند
زیستگاه: این گونه فقط ایران و در بین لرستان و خوزستان زندگی می‌کند
مخاطرات: خرید و فروش توسط قاچاقچیان
۱۴- سمندر آتشین
این گونه به شدت در معرض انقراض است
زیستگاه : چشمه سارها و جویبارهای کوهستان در ارتفاعات ۱۳۰۰ تا ۱۴۰۰ متری در استان‌های آذربایجان غربی، کرمانشاه و کردستان
مخاطرات: تخریب زیستگاه، خشک شدن چشمه‌ها، آلودگی منابع آبی
۱۵- سمندر غارزی گرگانی
سمندر غارزی گرگانی با نام علمی Paradactylodon gorganensis متعلق به خانواده «سمندرهای آسیایی است
مخاطرات: به علت داشتن قلمرو کوچک و زیستگاه خاص که فقط شامل یک غار است به شدت در معرض خطر است
زیستگاه: این گونه برای نخستین بار در زیستگاه خود یعنی غار شیرآباد گرگان توسط دو خزنده شناس به نام‌های «Monique Clergue-Gazeau » و «Robert Thorn» در سال ۱۹۷۹ کشف و شناسایی شد.
۱۶- شوکا
گوزن مینیاتوری استان گیلان به شدت در معرض خطر است
زیستگاه: می‌توان گفت جمعیت‌های باقی مانده این گونه‌ها در پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده است. زیستگاه اصلی این گونه در کرانه‌های دریای خزر و تعداد بسیار کمی در استان کرمانشاه است.
مخاطرات: شکار غیر مجاز، تغییر کاربری اراضی و تخریب جنگل‌ها
۱۷- قوچ و میش
جمعیت انواع قوچ و میش در معرض خطر است
زیستگاه: زیستگاه قوچ و میش اوریال شمال شرق کشور و قوچ ارمنی در غرب و شمال غربی یافت می‌شود. گونه پازن در همه جای ایران یافت می‌شود
مخاطرات: شکار غیر قانونی
۱۸- هوبره
هوبره پرنده‌ای نیمه‌مهاجری است که در فصل زمستان به نقاط گرم شبه‌جزیره عربستان و جنوب ایران مهاجرت می‌کند
زیستگاه: بیابانها و دشتهای نیمه بیابانی و خشک
مخاطرات: قاچاقچیانی که برای قوش‌بازان در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس پرنده تهیه می‌کنند
۱۹- بالابان
گونه بالابان یک گونه شکاری از تیره شاهین سانان است که در کنترل آفات و انواع و اقسام جوندگان موثر است
زیستگاه: این پرنده شکاری از شمال چین تا اروپای مرکزی قابل مشاهده است
مخاطرات: قاچاقچیان و قوش‌بازان در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس
۲۰- ماهی قزل آلای خال قرمز
حضور ماهی قزلآلای خال قرمز در یک اکوسیستم نشانه سلامت آن و مهمترین شاخص زیستی و بیولوژیکی یک منطقه است
زیستگاه: رودخانه منتهی به خزر
مخاطرات: صید بی رویه و غیرمجاز و گونه‌های مهاجم مثل قزلآلای رنگین‌کمانی
۲۱- افعی لطیفی
این مار با توجه به محدوده بسیار کوچک زیستگاهی و روند رو به کاهش جمعیتی و روند رو به تخریب محیط زیست خود در فهرست جانوران در معرض خطر انقراض قرار دارد.
زیستگاه: کوه‌های صخره‌ای ارتفاع ۲۱۸۰ تا ۲۹۰۰ متری لار زندگی می‌کند
مخاطرات: تعارض با انسان
۲۲- گوزن زرد ایرانی
تا نیم قرن پیش تصور می‌شد نسل گوزن زرد در دنیا، برای همیشه منقرض شده است. اما حدود ۵۰ سال پیش چهار راس گوزن زرد در دز و کرخه مشاهده شده و برای تکثیر بهتر به مراکز تکثیر جزیره اشک ارومیه و دشت ناز ساری منتقل شدند.
زیستگاه: زیستگاه اصلی این‌گونه جنگل‌های دز و کرخه در استان خوزستان است.
مخاطرات: گوزن زرد ایرانی طبق فهرست ارایه شده از طرف اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (که به فهرست سرخ معروف است)، در رده EN قرار دارد و در معرض خطر محسوب می‌شود. شکارچیان غیر قانونی اصلی‌ترین مخاطره این گونه است.
۲۳- ماهی کور غار
دو نمونه نادر و منحصر به فرد از "ماهیان کور غار" در استان لرستان وجود داردکه مشابه آنها در هیچ نقطه دیگری از دنیا یافت نشده است و اولین "غارماهی" حقیقی جهان است و اولین بار ژئولوژیست دانمارکی در سال ۱۹۳۷ ضمن مسافرتی که به ایران داشت کشف و مطالعاتی بر روی این گونه انجام داد
زیستگاه: زیستگاه این دو نوع ماهی در یک غار یا حفره آبی، واقع در زیر کوه «چیلنگ» در شمال غربی روستای «لون» از توابع بخش پاپی در شهرستان خرم آباد قرار دارد.
مخاطرات: این ماهی از سال ۱۹۹۰ در لیست قرمز قرار گرفته است و حتی بیشتر از یوزپلنگ ایرانی در معرض خطر قرار دارد.
بیشتر بخوانید: