همشهری آنلاین - پروانه بندپی: خیلی از افراد در طول سال، بارها دچار سرماخوردگی و سایر عفونت‌های ویروسی و تنفسی می‌شوند، یا ممکن است فاصله بین دو بیماری‌شان خیلی کوتاه باشد و هنوز علائم و ردپای بیماری قبلی پاک نشده، دوباره دچار یک عفونت ویروسیِ دیگر می‌شوند. و به این ترتیب از کار و زندگی می‌افتند و مجبورند چند روزی را در خانه بمانند تا حال‌شان بهتر شود و بتوانند به مدرسه، دانشگاه، محل کار، ورزش یا دیگر کارهای خود برسند.
این افراد به دلیل ابتلای زود به زود به بیماری، علاوه بر این که از کار و زندگی روزمره عقب می‌مانند و برنامه‌هایشان به هم می‌ریزد، دچار ضعف و بی‌حالی می‌شوند و مدت‌ها طول می‌کشد تا بتوانند خود را به سطح انرژیِ قبل از بیمارشدن برسانند. وقتی هم که انرژی خود را به دست می‌آورند، ویروس دیگری دوباره آنها را از پا می‌اندازد. بسیاری از این افراد وقتی به پزشک مراجعه می‌کنند، می‌گویند ما تغذیه خوبی داریم، ورزش می‌کنیم، اما نمی‌دانیم چرا تند تند مریض می‌شویم؟
چرا تند تند دچار عفونت ویروسی می‌شویم؟ | تاثیر سن و سال بر ابتلا به بیماری‌ها
دکتر محمدحسن بمانیان، فوق تخصص آلرژی و ایمونولوژی بالینی و استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران در پاسخ به این سوال که چرا بعضی از افراد - چه کودکان و چه بزرگسالان - زود به زود یا با فاصله کم دچار عفونت‌های ویروسی یا تنفسی مثل سرماخوردگی و... می‌شوند، توضیح می‌دهد: «تعداد دفعات ابتلا به عفونت‌های ویروسی مثل سرماخوردگی و ... در گروه‌های سنی مختلف، متفاوت است. هرچه سن فرد پایین‌تر باشد، ساختار سیستم ایمنی هنوز کامل تشکیل نشده و در حد سیستم یک فرد بالغ نیست و به همین دلیل کودکان بیشتر مستعد ابتلا به بیماری‌های تنفسی مثل سرماخوردگی هستند. در سنین بالای ۷۰ سال هم به دلیل کهولت سن ممکن است سیستم ایمنی فرد، کارآیی سیستم ایمنی یک فرد جوان را نداشته باشد. پس این دو گروه سنی به دلیل کارآیی کمتر سیستم ایمنی ممکن است نسبت به افراد میانسال بیشتر دچار بیماری شوند.»
دکتر بمانیان ادامه می‌دهد: «دلیل دیگر ابتلای زود به زود به عفونت‌های ویروسی و تنفسی، تماس افراد با هم است. به خصوص در سن مدرسه که افراد زیادی در تماس با یکدیگر هستند. در این شرایط وقتی یک نفر به یک بیماری ویروسی مبتلا می‌شود، آن را به دیگران هم انتقال می‌دهد. به این ترتیب طبیعتا تعداد دفعات سرماخوردگی در فرد بیشتر می‌شود.»
تضعیف سیستم ایمنی با سردی هوا، استرس و بی‌خوابی
«تضعیف سیستم ایمنی بدن»، یکی از عوامل اصلی ابتلای پی‌درپی افراد به بیماری‌های تنفسی و ویروسی است. این موضوع را دکتر بمانیان مطرح می‌کند و درباره آن توضیح می‌دهد: «سیستم ایمنی بدن، سیستمی بسیار دقیق و حساس است و حتی شرایط محیطی هم می‌تواند روی عملکرد آن تاثیر منفی بگذارد. مثلا سردی هوا، شرایط تنش‌زا و استرس، اخبار بد، غم، افسردگی، بی‌خوابی‌های تکرارشونده، گرسنگی و عوامل دیگر، تاثیرات منفی روی سیستم ایمنی می‌گذارند.»
این استاد دانشگاه تاکید می‌کند: «حتی مصرف برخی داروها می‌تواند عامل تضعیف سیستم ایمنی شود. مثل داروهای ضد التهاب به خصوص استروئیدها، داروهایی که در درمان برخی بیماری‌های مهلک مثل سرطان استفاده می‌شوند. اینها تضعیف‌کننده سیستم ایمنی هستند و می‌توانند باعث ابتلای فرد به انواع و اقسام عفونت‌ها ازجمله عفونت‌های تنفسی شوند. دارویی مثل دگزامتازون که زیاد مورد استفاده افراد قرار می‌گیرد، در دسته استروئیدها قرار دارد و سرکوب‌کننده سیستم ایمنی است.»
بی‌رویه و نابجا آنتی‌بیوتیک مصرف نکنید | ۹۰ درصد سرماخوردگی‌ها نیاز به آنتی‌بیوتیک ندارند
دکتر بمانیان، یکی از عوامل شایع افزایش عفونت‌های تنفسی و سایر بیماری‌ها در ایران را مصرف یا تزریق خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها مثل آموکسی‌سیلین، آموکسی‌کلاو، سفکسیم، سفتریاکسون (Ceftriaxone) و ... می‌داند و می‌گوید: «سیستم ایمنی بدن ما باید یاد بگیرد که خودش با عوامل بیماری‌زا مبارزه و مقابله کند. وقتی شما برای درمان هر بیماری‌ای آنتی‌بیوتیک مصرف می‌کنید، درواقع دارید مانع کارآیی سیستم ایمنی می‌شوید و به آن اجازه نمی‌دهید که خودش با عوامل بیماری‌زا روبرو شود.»
به گفته این ایمونولوژیست، «۹۰ درصد سرماخوردگی‌ها ویروسی است و نیازی به مصرف آنتی‌بیوتیک نیست ولی ۸۰ تا ۹۰ درصد مردم برای درمان بیماری‌های ویروسی آنتی‌بیوتیک مصرف می‌کنند. درواقع مصرف نابجای آنتی‌بیوتیک باعث می‌شود که پاسخ سیستم ایمنی از مسیر نرمال خود منحرف شود.»
نکته مهمی که درباره بیماری‌های آلرژیک نمی‌دانید
این ایمونولوژیست در ادامه صحبتش به یک نکته خیلی مهم درباره عواقب تضعیف سیستم ایمنی اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی از ابعاد بیماری‌هایی که در دهه‌های اخیر چندین برابر زیاد شده، بیماری‌های آلرژیک است. وقتی مبتلا به آلرژی می‌شویم، یعنی سیستم ایمنی بدن ما بد عمل کرده که چنین نتیجه ای رخ داده است. یک دلیل این بد عمل کردن، ژنتیک است اما دلیل دیگر، مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها است که باعث بروز بیماری آلرژی شده است.»
عضو انجمن آسم و آلرژی ایران تاکید می‌کند: «کسی که مبتلا به آلرژی باشد، هم پشت سر هم دچار بیماری‌های تنفسی می‌شود و هم دیرتر خوب می‌شود.»
چه افرادی دچار عفونت‌های مکرر می‌شوند؟
این استاد دانشگاه درباره این که کدام افراد پی‌درپی مبتلا به عفونت‌های تنفسی می‌شوند، توضیح می‌دهد: «اگر ۱۰۰ بیمار را در نظر بگیریم که دچار عفونت‌های ویروسی و تنفسیِ مکرر می‌شوند، شاید ۵۰ مورد از اینها کسانی هستند که تغذیه خوب و خواب کافی ندارند و در شرایط استرس‌زا قرار دارند و با افراد بیمار در تماسند. ۳۰ نفر دیگر به خاطر آلرژی است که پی در پی دچار بیماری‌های تنفسی می‌شوند. ۲۰ بیمار هم افرادی هستند که ۱۰ نفرشان نقص ایمنی مادرزادی و ژنتیک دارند و ممکن است علت ابتلایشان به عفونت‌های مکرر همین مساله باشد. ۱۰ بیمار دیگر هم به دلیل نقص‌های ایمنی ثانویه مثل اچ‌آی‌وی مثلا مبتلا به عفونت‌های مکرر می‌شوند.»
چرا سیستم ایمنی ضعیف می‌شود؟ | آیا مدیریت استرس شدنی است؟
یکی از دلایل اختلال و تضعیف سیستم ایمنی بدن در کشورهای در حال توسعه، اختلال در تغذیه مردم است. این مطلب را دکتر بمانیان می‌گوید و ادامه می‌دهد: «اگر تغذیه شما مناسب نباشد، املاح ضروری و ویتامین‌های مورد نیاز بدن‌تان تامین نشود، آهن و روی و دی و کلسیم و ... در بدن کم باشد، سیستم ایمنی شما ضعیف می‌شود و زود به زود بیمار می‌شوید.»
استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران اضافه می‌کند: «علاوه بر تغذیه، همان طور که گفتم خواب ناکافی و بی‌کیفیت، غم و اندوه، بی‌تحرکی، و اضطراب و استرس هم در تضعیف سیستم ایمنی نقش دارند.»
این فوق تخصص آلرژی و ایمونولوژی بالینی در پاسخ به این سوال که آیا کنترل استرس امکان‌پذیر است، می‌گوید: «استرس یک سرش به سطح کلان جامعه برمی‌گردد اما یک سرش به خود فرد و خانواده برمی‌گردد. شما اگر به طور مرتب ورزش کنید، به موقع و کافی بخوابید، از پیام‌ها و اخبار منفی دوری کنید، لحظه‌های شادی‌آفرین برای خود ایجاد کنید، استرس هم خود به خود کم و کمتر می‌شود. درواقع استرس را باید از هر راهی که می‌توانید، مدیریت کنید. وگرنه می‌تواند سیستم ایمنی را تضعیف و شما را بیمار کند. ممکن است استرس، فردی را مرتب به عفونت‌های تنفسی مبتلا کند و فردی را هم مثلا دچار تبخال کند. شما ببینید بعضی‌ها که استرس دارند، ناگهان روی لب‌شان تبخال می‌زند. درواقع این ویروس در بدن فرد وجود دارد و از بین نرفته و یک عامل استرس‌زا باعث می‌شود ویروس به شکل تبخال روی لبش یا نواحی دیگر صورتش ایجاد شود.»
چند بار در سال بیمار بشویم، نرمال است؟
پزشکان معتقدند برای این که بتوانیم بگوییم ابتلای ما به عفونت‌های ویروسی و تنفسی بیشتر از حد معمول شده یا خیر، باید یک نُرم داشته باشیم. دکتر بمانیان در این خصوص توضیح می‌دهد: «کودکان سنین مدرسه حداقل ۶ بار در سال و گاهی ۱۰ تا ۱۲ بار در سال می‌توانند دچار سرماخوردگی و سایر عفونت‌های ویروسی شوند و این تعداد دفعات نرمال تلقی شود. درباره بزرگسالان تعداد دقیق و ثابتی وجود ندارد ولی می‌توان ۴ تا ۵ بار ابتلا در سال را به عنوان نرم در نظر گرفت.»
این ایمونولوژیست تاکید می‌کند: «اگر این عفونت‌ها که معمولا به عنوان سرماخوردگی شناخته می‌شود، ۲ تا ۳ بار در سال همراه با عفونت گوش باشد و چرک از گوش کودک بیرون بیاید، یا کودک ۲ تا ۳ بار در سال دچار سینوزیت شود، یا بیشتر از ۲ - ۳ بار در سال عفونت ریه بگیرد، یا بیشتر از یک بار در عمر دچار عفونت مغز یا همان مننژیت شود، یا بیش از یکی دو بار در عمر دچار عفونت بافت نرم یا سلولی شود، اینها احتمالا سیستم ایمنی‌شان به طور مادرزاد و ژنتیکی مشکل دارد و باید حتما بررسی شوند.»
این استاد ادانشگاه ادامه می‌دهد: «همچنین افرادی که مرتب دهان‌شان برفک می‌زند، خانم‌هایی که مرتب دچار قارچ دستگاه تناسلی می‌شوند که مزمن شده و کنترل نمی‌شود، یا ممکن است همزمان ناخن‌هایشان هم دچار شکنندگی شود، کودکانی که بند ناف‌شان در چند هفته اول نمی‌افتد، کودکانی که واکسن می‌زنند و به جای ایمن‌شدن در مقابل واکسن، آن بیماری را می‌گیرند. مثلا قطره فلج اطفال به بچه می‌دهند اما فلج می‌شود. یا مثلا واکسن سل به او می‌زنند اما سلِ منتشر می‌گیرند، سیستم ایمنی اینها باید حتما مورد بررسی قرار بگیرد. چون احتمالا سیستم ایمنی‌شان مشکلی ژنتیکی دارد.»
دکتر بمانیان اضافه می‌کند: «درکل، فردی که بیشتر از ۱۰ تا ۱۲ بار در سال سرما می‌خورد ولی فاکتورهای خطرناک را هم ندارد، باید مورد بررسی قرار بگیرد. مثلا رشدش خوب است، تغذیه‌اش خوب است، خوابش خوب است، مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک ندارد، علائم آلرژی خیلی در او پیدا نیست، اما به طور مکرر سرما می‌خورد، چنین فردی باید حتما توسط پزشک بررسی شود.»
پاسخ به ۲ باور عمومی درباره تقویت سیستم ایمنی
دکتر بمانیان درباره این باور عامه که گفته می‌شود اگر این داروهای گیاهی را بخورید، سیستم ایمنی‌تان تقویت می‌شود، می‌گوید: «این که می‌گویند فلان داروی گیاهی را بخورید تا سیستم ایمنی شما تقویت شود، محمل علمی ندارد و بور غلطی است.»
این فوق تخصص ایمونولوژی همچنین در پاسخ به این سوال که آیا این که گفته می‌شود کودک هرچقدر بیشتر بیمار شود، برای خودش خوب است، چراکه سیستم ایمنی‌اش تقویت می‌شود، می‌گوید: «این حرف تا حدی درست است ولی چون ویژگی های هر فرد با دیگری متفاوت است، با قطعیت نمی‌توان درباره‌اش گفت.»
سیستم ایمنی بدن چه وظایفی دارد؟ | چرا سرطان می‌گیریم؟
سیستم ایمنی بدن چیست و چه وظایفی بر عهده دارد؟ در نتیجه‌ی وجود یا نبود چه چیزهایی، این سیستم ضعیف می‌شود و ما در دام بیماری‌ها می‌افتیم؟ دکتر بمانیان، فوق تخصص ایمونولوژی بالینی درباره ماهیت سیستم ایمنی و نقش‌هایش توضیح می‌دهد:
«سیستم ایمنی بدن، مجموعه‌ای از ارگان‌های لنفاوی است. ارگان‌های لنفاوی شامل مغز استخوان، طحال، تیموس و غدد لنفاوی است که نقش تولید گلبول‌های سفید را بر عهده دارند. گلبول‌های سفید به عنوان سربازان ایمنی بدن شناخته می‌شوند. گلبول‌های سفید به گروه‌های مختلف تقسیم می‌شوند و عمدتا از مغز استخوان ساخته و تولید می‌شوند و همان‌جا تکامل پیدا می‌کنند و وارد گردش خون می‌شوند و مقداری از آنها هم وارد ارگان‌های لنفاویِ دیگر مثل تیموس و جاهای دیگر می‌شوند و مراحل رشدشان را نهایی می‌کنند و درنهایت وارد گردش خون می‌شوند.
ساخت و ساز گلبول‌های سفید مرتب و به طور مستمر ادامه پیدا می‌کند و هرکدام عمری دارند و عمرشان که تمام شد، دوباره تعداد جدیدی جایگزین می‌شوند. میلیون‌ها سلول و میلیون‌ها پروتئین مختلف هستند که مجموعه سیستم ایمنی را درست می‌کنند و اینها زنده‌اند و مرتب ترشح می‌کنند و مرتب در حال نوسازی هستند و ۴ نقش اساسی بر عهده دارند.
۱. دفاع از بدن در برابر عوامل عفونی. نقش مرکزی و اصلی سیستم ایمنی همین است.
۲. شناخت بافت خودی از بیگانه. سیستم ایمنی، همه بافت‌های خودی را می‌شناسند و اگر چیز بیگانه‌ای وارد بدن شود، در مقابل آن واکنش نشان می‌دهد. این بخش اگر دچار اختلال شود، فرد دچار بیماری‌های خودایمنی می‌شود. برای همین توصیه می‌کنیم که افراد، خیلی از کارهای زیبایی مثل بوتاکس و تزریق ژل و ... را انجام ندهند. اینها مواد خارجی هستند که سیستم ایمنی، آنها را بیگانه تشخیص می‌دهد و گاهی ممکن است واکنش‌های بسیار شدید دربرابر آن نشان دهد.
۳. هارمونی و هماهنگی. یعنی اجزای سیستم ایمنی باید به طور هماهنگ با هم کار کنند. این اجزا به ارکستری شبیه است که رهبر آن سلولی به نام T یا T Cell است. همه اجزا باید تحت فرماندهی این رهبر کار کنند و اگر با هم هماهنگ نباشند، اختلالی ایجاد می‌شود. بیماری‌های آلرژیک به دلیل پرکاری بخشی از سیستم ایمنی ایجاد می‌شوند.
۴. مبارزه علیه بافت‌هایی که رشد بی‌رویه دارند و سرطانی می‌شوند. اگر ما دچار سرطان می‌شویم، دلیلش ناکارآمدی سیستم ایمنی است. ما سلول‌هایی داریم که اگر بافتی دچار رشد بی‌رویه و غیرطبیعی شود که ما به آن می‌گوییم سرطان، این سلول‌های ایمنی، آن را از بین می‌برند و اگر این کار انجام نشود، ما مبتلا به تومور و سرطان‌های مختلف می‌شویم. درواقع یکی از دلایل بروز سرطان‌ها، کاکرد نادرست سیستم ایمنی است.»