وحید دیانی- همشهری آنلاین- بیرجند، خراسان جنوبی سرزمینی کویری با ظرفیت‌های کشاورزی فراوان دارای محصولات منحصر به فردی مانند پنبه ملّه است که در کتاب نظام‌الدین محمود بن امیراحمد قاری یزدی معروف به «نظام قاری» شاعر سده نهم هجری که دیوانی به نام «دیوان البسه» داشته و در آن به پوشاک مردم زمانه خویش پرداخته، لباس‌های ملّه خوسف ذکر شده است؛ پنبه‌ای با رنگ کرم یا قهوه‌ای طبیعی. پرواضح است که نام‌بردن از لباس‌هایی با پارچه ملّه در سده نهم هجری نشان از قدمت دیرینه کاشت این محصول در خطه خراسان جنوبی شهرستان خوسف دارد.
پارچه خوش یمن
اگر به سراغ بزرگان و ریش‌سفیدان شهرستان خوسف بروید هم از پنبه و پارچه‌های ملّه به نیکی یاد می‌کنند؛ زیرا روزی اجداد و بزرگانشان این محصول را خوش‌یمن می دانستند و از آن برای تولید لباس، سجاده، جانماز، چادر، پرده، قطیفه (قدیفه)، گردن‌پیچ و سایر محصولات استفاده می‌کردند.
تاریخچه این نوع پنبه را هم‌زمان با پنبه سفید دانسته‌اند. همچنین روش‌های کاشت، داشت و برداشت پنبه ملّه مانند پنبه معمولی است، اما به واسطه کوتاهی الیاف این نوع پنبه، آن را با کمان، حلاجی نمی‌کنند بلکه با چوبالش روی بالشتک حلاجی می‌شود.
آنچه مشهود بوده این است که پنبه جزو سرمایه‌های منطقه و افراد منطقه در گذشته به‌حساب می‌آمده و شاخص‌های دیگری از جمله خوش‌رنگ بودن، طیف رنگی از کرم روشن تا قهوه‌ای آجری، نرم‌تر بودن این‌گونه پنبه نسبت به پنبه معمولی، موارد درمانی پارچه‌های ملّه، استفاده از آن همراه با سایر گیاهان دارویی و چربی گوسفند برای تولید سرمه چشم به دلیل تقدّس، احترام و قداست پنبه ملّه بین بومیان منطقه، اعتقادات و باورهای مترتب بر آن، ویژگی‌های ساختاری و فیزیکی پنبه ملّه که به نسبت گرم‌تر بوده و برای فصول سرد سال نیز مورداستفاده قرار می‌گرفته و خاصیت آن که به پشم شتر نزدیک است، موجب تمایز این پنبه شده.
قهر طبیعت و انقراض
بر اساس آنچه بزرگان ما نقل می‌کنند در بیش از 4 دهه اخیر، استمرار قهر طبیعت از این محصول پر آب‌بر، روی‌آوردن کشاورزان به کشت ارقام اصلاح شده و واردات پنبه و کم‌رنگ‌شدن صنایع‌دستی و تولیدات پرزحمت در کنار رونق پارچه‌های ماشینی، این پنبه را تا مرز منسوخ‌شدن پیش برد و از سال 1396 به‌عنوان سال انقراض آن یاد می‌شود.
اما سرنوشت این پنبه خوش‌یمن به همین‌جا ختم نشد و باتوجه به اهمیت فوق‌العاده حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهی کشور به عنوان یکی از برنامه‌های مهم راهبردی توسعه کشاورزی، به‌منظور احیا و خالص‌سازی این محصول محلی، گام مهمی در تحقق اهداف عالیه سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی برداشته شد.
زنده شدن دوباره
از همین روی دانش کشاورزی، فن نخ‌ریسی، سنت‌ها و نمودهای شفاهی پنبه ملّه شهرستان خوسف سال 1397 در فهرست ملی میراث‌فرهنگی ناملموس ثبت و سال 1398 نیز در شورای راهبری تعیین شهرها و روستاهای ملی صنایع‌دستی، خوسف به‌عنوان شهر ملی پارچه سنتی «مَلّه» معرفی شد و در حال حاضر مسئولان استانی و شهرستانی به دنبال ثبت جهانی این محصول کم‌نظیر هستند. امسال هم برای نخستین بار هفته فرهنگی خوسف از ۲۲ تا ۲۸ آبان برگزار شد تا فرصت مناسبی برای معرفی پنبه ملّه به‌عنوان یکی از هویت‌های شهرستان خوسف و رونق دوباره صنعت پارچه‌بافی سنتی در این دیار باشد. جشنواره شهر ملی ملّه‌بافی هم با هدف هم‌فکری و همکاری دستگاه‌های متولی برای ثبت جهانی پنبه ملّه در این هفته برگزار شد.
افتتاح دبیرخانه
یکی از حاشیه‌های این جشنواره افتتاح «دبیرخانه شهر ملی ملّه» در شهرستان خوسف بود که به گفته فرماندار این شهر، به‌منظور پیگیری جهانی‌شدن ملّه خوسف، آموزش تخصصی ملّه‌بافی، نظارت بر کیفیت و میزان تولیدات و هماهنگی بین هنرمندان ملّه‌بافی افتتاح شده است.
همچنین به همت میراث فرهنگی شهرستان خوسف از پلاک ماندگار منزل هنرمند ملّه‌بافی مرحومه «صغری طحان» با هدف حفظ هویت شهر ملّه‌بافی هم رونمایی شد.
سید علی حسینی، فرماندار خوسف با بیان اینکه ظرفیت مردمی خوسف مهم‌ترین دارایی آن است، اظهار کرد: «ملّه با تاریخ کهن این شهرستان گره‌خورده است؛ برکتی که مردم این منطقه پوشیدن آن را خوش‌یمن و نماز خواندن بر روی آن را مقدس و ثواب می‌دانند.»
معاون هماهنگی امور اقتصادی استانداری خراسان جنوبی هم گفت: «پنبه ملّه و محصولات تولیدی آن به‌عنوان یکی از منحصر به فردترین محصولات تولیدی شهرستان خوسف باید شناسنامه‌دار و برندسازی شود».
جواد اشرفی افزود: «اثرهای هنری و دستی، زمانی ارزش دارند که به نام بافنده باشند؛ همچنین دنیا برای معرفی محصولات تولیدی به ویژه صنایع‌دستی و سنتی باید خالق اثر را بشناسد».
او بر ایجاد برد فرا استانی و ملی در حوزه ملّه تأکید و اظهار کرد: «ملّه خوسف می‌تواند یک برند برای میراث فرهنگی خراسان جنوبی باشد».
معاون هماهنگی امور اقتصادی استاندار با تأکید بر کارهای ابتکاری و تزئینی بر روی پارچه‌های ملّه در راستای بازار پسندی افزود: «باید از سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی بومی شهرستان بر روی ملّه استفاده شود تا ارزش و جایگاه واقعی آن در کنار سایر محصولات شهرستان حفظ و معرفی شود».
خوسف شهر اولین‌ها
مدیرکل صنایع دستی، میراث فرهنگی و گردشگری خراسان جنوبی هم گفت: «برای تهیه پرونده ثبت جهانی پنبه ملّه نیاز به مشارکت دستگاه‌های مربوطه از قبیل جهاد کشاورزی، شهرداری و سایر داریم».
هادی شاهوردی از خوسف به‌عنوان شهر اولین‌ها در استان یاد کرد و افزود: «خوسف تنها شهرستان دارای ۵ بافت ثبتی، دارای بیشترین مخازن سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی کشور، تنها شهرستان دارای بسته کامل اهداف گردشگری اعم از سلامت، فرهنگی، تاریخی و سایر است؛ بااین‌وجود کمتر موردتوجه واقع شده است».
لزوم راه‌اندازی مرکز خرید تضمینی
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی هم گفت: «برای افزایش سطح زیر کشت پنبه ملّه باید مرکز خرید تضمینی این محصول در شهرستان پیگیری و راه‌اندازی شود در غیر این صورت کشاورزان استقبال نخواهند کرد».
مهدی جعفری افزود: «باید در مرکز خرید تضمینی پنبه، قیمت مناسب تعیین شود تا کشاورزان رغبت بیشتری برای کاشت این محصول داشته باشند».
به گفته او، چرخه کامل محصولات ملّه در شهرستان بشرویه فراهم است و این امیدواری وجود دارد که شهرستان خوسف با پنبه ملّه نیز جایگاه خود را پیدا کند.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی تصریح کرد: «قدمت پنبه ملّه به بیش از ۵۰۰ سال پیش برمی‌گردد، اما با ورود بذرهای اصلاح شده از ۳۰ سال قبل، این محصول مورد کم‌توجهی قرار گرفت».
بیشتر بخوانید:
تصاویر | کشت پنبه «مَله» در خوسف
توسعه کشت پنبه مله در خوسف