به گزارش همشهری آنلاین، با این حال، کار کردن در نیروهای نظامی آنچنان ساده نیست. یکی از اصلی‌ترین مشخصات کار در یک نیروی نظامی داشتن لباس فرم است. لباس فرمی که پوشیدن آن محدودیت‌های خاص خود را هم دارد. مثلا ماده ۱۰۲ از آیین‌نامه انتظامی نیروهای مسلح می‌گوید: «پرسنل نیروهای مسلح باید حداکثر دقت را در مرتب نمودن لباس و وضع ظاهر خود به‌عمل آورده و از پوشیدن لباس نامرتب و ارتکاب اعمالی که به شخصیت فرد و شأن سازمان در برابر دیگران لطمه وارد می‌سازد، خودداری نمایند.»
و ماده ۱۰۷ از همین آیین‌نامه می‌گوید: «ورود پرسنل نیروهای مسلح با لباس نظامی به اماکن غیرنظامی، اماکن عمومی، مانند کافه‌تریاها، رستوران‌ها و سینماها و دیگر محل‌های نامناسب (جز در موارد اجبار از قبیل مسافرت‌ها و ماموریت‌های رزمی) ممنوع است.» حالا سوال این است که هر نیروی نظامی چه لباسی دارد و پشت این لباس چه فلسفه‌ای قرار گرفته است. در مطلب این هفته لباس سپاه، ارتش و فراناجا یا همان نیروی انتظامی را از این منظر مورد بررسی قرار خواهیم داد.
یک: لباس ارتش
ابتدا باید این مسئله را روشن کنیم که لباس در نیروهای نظامی بسته به رده عملیاتی فرد، موقعیت مکانی که در آن قرار دارد (رزم یا مهمانی و مراسم رسمی یا…)، فصل (سرد یا گرم) و نیز درجه او با هم متفاوت است. مثلا لباس سربازان طبیعتا با نیروهای رسمی متفاوت است و لباس نیروهای فعال در نبرد صحرایی و بیابانی با لباس جنگلی. در مورد این دومی باید این توضیح را داد که دلیل این تفاوت یکی از اصول مهم در طراحی لباس نظامی است یعنی قدرت استتار. به این ترتیب لباس هر نظامی، متناسب با منطقه‌ای خواهد بود که وی قصد دارد در آن عملیات انجام دهد. با ذکر این توضیح باید گفت که:
* لباس نیروی زمینی ارتش، به‌طور عمده لباس جنگلی با کلاه بره مشکی است. البته اگر عکس‌های فرمانده نیروی زمینی ارتش را دیده باشید می‌بینید که او لباس خاکی رنگ یا استتار کویری و یا به‌اصطلاح پلنگی نیز به تن می‌کند. دلیل این است که این نیرو در واقع دو لباس نظامی داشته. یک لباس با پس‌زمینه رنگ سبز جنگلی و دیگری با پس‌زمینه رنگ خاکی و پلنگی.
از اوایل سال ۹۶ و با ابلاغ معاونت نیروی انسانی نیروی زمینی ارتش، رنگ لباس استتار کویری که کلیه یگان‌های تابعه نیروی زمینی از آن استفاده می‌کردند به رنگ استتار جنگلی (لجنی سبز) و کلاه بره مشکی تغییر کرد. با این تفاوت که لباس یگان‌های تکاوری مثل تیپ ۶۵ که به نوهد معروف هستند با کلاه بره سبز رنگ خواهد بود. این کلاه سبز ظاهرا از ابتدای دهه هفتاد برای این گروه انتخاب شده و به همین دلیل هم این گروه به «کلاه سبز»ها معروف هستند. لباس سطح فرماندهی نیروی زمینی ارتش لباسی خاکی با پیراهنی شیری رنگ است و در فصل زمستان نیز پولیوری مشکی روی آن پوشیده می‌شود.
* لباس نیروی دریایی ارتش، در دیدار اخیر فرماندهان این نیرو با رهبری مشکی بود ولی برخی از اوقات هم دیده می‌شود که فرمانده این نیرو لباس سفید به تن دارد. باید گفت که هر دوی این لباس‌ها در مراسم‌های رسمی پوشیده می‌شود. کادر نیروی دریایی ارتش و حتی فرماندهان آن لباسی با زمینه آبی کم‌رنگ به رنگ دریا و البته به‌صورت به‌اصطلاح دیجیتالی (مثل عکسی که پیکسل پیکسل شده باشد) به تن دارد.
این لباس البته به‌تازگی (یعنی از دی‌ماه سال ۱۳۹۹) توسط کادر این نیرو مورد استفاده قرار گرفته و قبل از آن لباس این نیرو رنگ آبی نداشت و عمدتا با رنگ‌های خاکی و سبز به همین صورت دیجیتالی بود. لباس نیروی هوایی ارتش را همه به‌خاطر آن عکس معروف نزد امام خمینی به‌یاد دارند. لباسی که رنگ زمینه آن سرمه‌ای رنگ است با پیراهنی به رنگ آبی آسمانی. با این حال باید گفت که لباس کادر و نیز سربازان نیروی دریایی ارتش، لباسی پلنگی است که رنگ آبی آسمانی را هم در کنار رنگ سرمه‌ای در خود دارد.
* ارتش البته نیروی جدیدی هم به‌نام پدافند هوایی دارد که رنگ لباس این نیرو در مراسم‌های رسمی پیراهنی نزدیک به رنگ بنفش است ولی لباس عملیاتی آن به‌صورت استتار جنگلی است ولی رنگ آبی نیز در لباس سربازی آن استفاده شده است.
در نیروهای نظامی ازجمله ارتش روی لباس برخی افراد به‌خصوص فرماندهان نشان‌هایی نیز دیده می‌شود. این نشان‌ها به سه دسته قابل تقسیم است و روی سینه یا بازوی فرد نظامی زده می‌شود. به این شکل که نشان‌های عالی افتخار (سینه)، نشان‌های اختصاصی مهارت و خدمت (سینه و بازو) و نشان‌های ورزش‌های نظامی (سینه و بازو).
دو: داستان جالب یک لباس سبز
حالا به سپاه پاسداران می‌رسیم. لباس سبز پاسداری سپاه که لباس مشترکی بین همه نیروهای سپاه است داستان جالبی دارد که باید آن را روایت کرد و شاید این اولین روایت منسجم از این لباس باشد. محسن رفیقدوست که یکی از موسسان سپاه است در این زمینه روایتی دارد و می‌گوید:
«ما آن اوایل که می‌خواستیم جایی نیرو اعزام کنیم با لباس شخصی نمی‌توانستیم. اول لباس کار همان لباس سربازی بود که به بچه‌ها می‌دادیم. این لباس‌ها را هم از پادگان عباس‌آباد می‌گرفتیم. دو نفر به نام‌های سیدمهدی رضوی و سرهنگ راستین از آنجا به ما زنگ می‌زدند و می‌گفتند که مثلاً امروز بیست هزار دست لباس آمده سهمیه شما دو هزار دست است بیایید و آنها را ببرید. مدتی گذشت تا اینکه به فکر طراحی لباس افتادیم. مرحوم شهید کلاهدوز در دو موضوع نقش اساسی داشت یکی آرم لباس، یکی خود لباس سپاه.
یادم هست که برای طراحی آرم لباس یک اعلام عمومی دادیم و شاید ده بیست طرح برای ما ارسال شد. آرم کنونی سپاه را مرحوم کلاهدوز اصلاح کرد و آیه قرآن را هم او انتخاب کرد و روی آرم قرار داد. شهید بهشتی از این آیه خیلی خوش‌شان آمد.درباره لباس هم ما ابتدا پارچه سبز را انتخاب کردیم و لباس الگو را دوختیم. شاید مدت‌ها طول کشید تا توانستیم بچه‌های سپاه را قانع کنیم. یکی می‌رفت یقه‌اش را می‌کند و می‌پوشید.
یکی می‌رفت دکمه‌هایش را می‌بست و… تا اینکه اجبار کردیم همین لباسی را که از ما می‌گیرند باید بپوشند. به مرور این موضوع جا افتاد و لباس رسمی سپاه همانی شد که الان هم هست. البته کمی تغییر کرده ولی ماهیتاً همان است.»
منظور رفیقدوست از این تغییر را یکی از پاسداران در کانالی به‌نام فرهنگ پاسدار، با درج یک عکس به‌خوبی توضیح داده است:
«اولین لباس سپاه چهارجیب و رنگ روشن‌تری نسبت به لباس‌های فعلی دارا بود و ظاهراً کلاه نظامی هم داشته که عملاً پاسداران از آن استفاده نکردند و به مرور دیگر از آن استفاده نشد. یکی دو سال بعد از این، لباس‌های سپاه دوجیب می‌شوند و رنگ سبز آنها تیره‌تر می‌شود و تا ابتدای دهه هفتاد تقریباً تغییر نمی‌کنند. اما فرهنگ خاصی که در پاسداران وجود داشت، باعث می‌شد که خیلی‌ها لباس دوجیب را گتر نکنند و روی شلوار نگه دارند.
این رفتار متأثر از سبک پوششی بود که در ابتدای دهه شصت در حزب‌اللهی‌ها پدیدار شد.در دهه هفتاد با ورود درجه به سازمان سپاه، فرم این لباس تغییراتی کرد. از جمله سردوشی و دکمه سرآستین… در کنار آن به تقلید از ارتش‌های دنیا، کت و شلوار سازمانی بدرنگی به سازمان پوشش سپاه اضافه شد که به آن لباس فرنچ می‌گفتند. این لباس تناسبی با فرهنگ پاسداری نداشت و چندان مورد اقبال نبود و پاسداران همان لباس عملیات را ترجیح می‌دادند.
در این دوره علایم تشریفاتی مختلفی به لباس سپاه اضافه شد ولی آرم پارچه‌ای آبی و زرد سپاه، کارکرد خود را حتی در لباس عملیات از دست داد.ابتدای دهه هشتاد، دوباره لباس چهارجیب در طرح و جزئیات جدیدی پدیدار شد که ابتدا در سطح سرداران از آن استفاده می‌شد. اما به‌خاطر تناسبی که با فرهنگ پاسداری داشت، به سرعت مورد استقبال پاسداران قرار گرفت و احتمالاً همین استقبال باعث شد که تا چند سال بعد رسماً به لباس سازمانی مبدل شد.
البته با این تفاوت که رنگ سبزی که از دهه شصت تا به‌حال بدون تغییر باقی مانده بود، به سبزی کاملاً تیره تبدیل شد. آنقدر تیره که گاهی در عکس‌ها، سیاه دیده می‌شود! این نوع لباس به‌خاطر تناسبش با اصلِ بسیار مهم «فرهنگ پاسداری» تا به حال دوام آورده و احتمالاً با همه فراز و فرودهایی که پیدا می‌کند (مثلاً اینکه برای فرماندهان ارشد ستادی از حالت پیراهن به کت تبدیل شده) دوام می‌آورد. البته در کنار این لباس رسمی، لباس دوجیب، و انواع لباس‌های استتار بیابانی و کوهستانی و… وجود دارند و البته آرم پارچه‌ای آبی و زرد محبوب هم دوباره رایج شده است.
ناگفته نماند که لباس چهارجیب رسمی سپاه، هرچند به لحاظ جنس و دوخت کیفیت قابل قبولی دارد، اما در نوع طراحی دارای ایراداتی است که وقار و پرستیژ لازم را نمی‌دهد. فکر می‌کنم پاسداران هنوز هم هیچ لباسی را زیباتر و موقرتر از لباس‌های دهه شصت نمی‌دانند.»اما همین کانال تصویر دیگری نیز منتشر کرده که هم شرح و هم قصه مرتبط با آن شنیدنی است. ابتدا شرح تصویر دوم را بخوانید:
* «تصویر مربوط است به روز ۲۹ بهمن ۱۳۶۹ و مراسم اولین اعطای درجه به فرماندهان سپاه. در این مراسم که یک روز پس از روز پاسدار بوده، تعدادی از فرماندهان ارشد سپاه- به استعداد یک گروهان- در حسینیه امام خمینی حاضر شدند و برای اولین‌بار در تاریخ سپاه، صاحب درجات نظامی شدند. نفرات شناسایی شده در تصویر به شرح ذیل است:
در ردیف عقب هم این سرداران قابل شناسایی هستند: مرتضی قربانی، حسن دانایی‌فر، شهید نورعلی شوشتری، مرحوم حاج کریم خرازی، احمد غلام‌پور، محمدعلی (عزیز) جعفری.لباسی که فرماندهان در این تصویر به تن دارند، اولین لباس تشریفاتی سپاه است که بعدها نمونه مشابه آن، مشهور به لباس فرنچ به‌عنوان یونیفرم سازمانی سپاه رسمیت یافت. مدتی پیش از این مراسم و اعطای رسمی درجات نظامی، سردوشی تشریفاتی که صرفاً حاوی آرم سپاه بود، استفاده می‌شد. در این مراسم این سردوشی برداشته و درجات مصوب، توسط رهبر انقلاب بر دوش این فرماندهان نصب شد.»
اما قصه مرتبط با این تصویر، در زندگینامه یک خانم طراح لباس ارمنی آمده است. خانم ادنا زینلیان متولد سال ۱۳۳۳ که بسیاری او را به‌خاطر طراحی متعدد لباس در تئاتر می‌شناسند. در زندگینامه درج شده درباره ایشان در سایت فصلنامه پیمان می‌خوانیم که او در سال ۱۳۶۹ لباس سپاه را طراحی کرده و در همین سال به‌خاطر این طراحی از فرمانده کل سپاه که در آن زمان آقای محسن رضایی بوده لوح تقدیر گرفته است. به این ترتیب با توجه به تقارن زمانی می‌توان گفت لباسی که در تصویر شماره دو می‌بینید لباسی است که توسط خانم زینلیان برای سپاه طراحی شده است.
آرم سپاه هم که به عنوان نشان بر روی بخش چپ لباس طراحی می‌شود خود داستان جالبی دارد که آن را می‌توانید به نقل از مرکز اسناد انقلاب اسلامی و البته با نقل از سردار یوسف فروتن از فرماندهان سپاه بخوانید:من به‌عنوان مسئول روابط عمومی نهاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مامور انتخاب آرمی برای سپاه بودم. تعدادی از دوستان که اهل ذوق و هنر بودند در این زمینه به من کمک کردند. از جمله به یکی از دوستان به نام عادل که کار طراحی می‌کرد گفتم: می‌خواهیم آرمی درست کنیم که روح نظامی و عقیدتی و جهان شمولی در آن جمع شده و پایه و اساس قرآنی داشته باشد، علاوه بر این همبستگی و وحدت نیز در آن نمود داشته باشد.
وی بعد از گذشت یک هفته سه آرم تهیه کرد که با کمی اصلاح یکی از آنها را پسندیدم. در این آرم «لا» به کار رفته منبعث از «لااله الا الله» است که بیانگر دیدگاه و تفکر عقیدتی سپاه است. یعنی تفکر غیراسلامی و غیرقرآنی را قبول ندارد. در رأس هم آیه قرآنی «واعدوا لهم مااستطعتم من قوه» (و هر آنچه می‌توانید از نیرو فراهم کنید تا به وسیله آن دشمنان خدا و خودتان را بترسانید) قرار دارد.
دایره بالای آرم را نشانه کره زمین، کره زمین نمادی از جهانی بودن و تأکیدی بر حضور بین‌المللی سپاه در عرصه‌های مختلف جهانی است. شاخه زیتون به کار رفته در آرم، سمبل و نشانه صلح است. دست راست به کار رفته در آرم، نماد قدرت است. مشت گره شده با اسلحه نماد بارز مقاومت مسلحانه مردمی و به بیان دیگر گویای مجاهدت در راه خدا، ایستادگی و مقاومت مردمی برای دفاع از آرمان‌های اسلامی و انقلابی و مبارزه علیه طاغوت‌های زمانه است.
زمان تصویب این آرم در مجلس عده زیادی از نمایندگان گفتند که نام آن «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران» باشد، اما ما معتقد بودیم اسلام محدود به ایران نیست که برخی تاکید کردندکه اگر چنین باشد یک بحث سیاسی مبنی بر اینکه سپاه به زور و مستقیم در همه‌جا دخالت می‌کند ایجاد می‌کند و مشکل‌ساز می‌شود.
بهار ۱۳۵۸، میدان امام حسین؛ اولین رژه پاسداران انقلاب پس از اعلام رسمی تشکیل سپاه. در این تصویر جواد منصوری اولین فرمانده و ابوشریف فرمانده عملیات دیده می‌شوند.
مدتی روی این موضوع بحث شد و در نهایت تصویب شد که در آرم «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» ولی در اساسنامه «ایران» نیز قید شده باشد. این آرم با حضور و دست خط دکتر بهشتی به تصویب رسید. در مورد اینکه آرم را کجای لباس بزنیم بحث مفصلی شد و استدلال‌هایی کردم که دوستان نیز پذیرفتند. گفتم: چون آرم آیه قرآن است بهتر است روی قلب یعنی سمت چپ بدن باشد و چون بیشتر افراد امکان دارد وضو نداشته باشند، سمت چپ بدن باشد بهتر است.
تا اینکه رسماً اعلام شد که آرم باید سمت چپ و روی قلب نصب شود. فرم لباس‌های اولیه سپاه تفاوت‌هایی با لباس فعلی داشت؛ لباس‌های اولیه عادی‌تر و عمومی‌تر بود، بعدها بنابر استدلال دوستان که اونیفورم سپاهی باید از حالت ساده بودن خارج شده و به صورت نظامی دربیاید. به مرور زمان و با توجه به شرایط زمانی نوع لباس تغییر کرد. سرانجام دو نوع لباس برای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تثبیت شد؛ یکی لباس کار یا رزم، دیگری لباس اونیفورمی و معمولی که در حال حاضر نیز پرسنل سپاه ازآن استفاده می‌کنند.
سه: مسئله‌ای به‌نام لباس پلیس
می‌دانید که از پیروزی انقلاب تا سال ۱۳۷۰ سه نیرو متصدی نظم در کشور بودند: شهربانی، کمیته و ژاندارمری. لباس شهربانی لباس آبی و سرمه‌ای رنگ بود و لباس ژاندارمی خاکی و لباس کمیته سبز. لباس راهنمایی و رانندگی هم که زیر نظر شهرداری بود در نزدیکی دوران انقلاب سفید بود. پس از تجمیع این نیروها، لباس سبز تیره، به‌عنوان لباس نیروی انتظامی در نظر گرفته شد و حتی رنگ لباس تیم نیروی انتظامی یعنی پاس تهران هم سبز شد.
تغییر بعدی در لباس پلیس در سال ۱۳۸۵ اتفاق افتاد. لباس انتظامی به سه لباس رسمی، خدمتی و عملیاتی تقسیم شد و لباس عملیاتی نیروهای مرزبانی به خاکی روشن و پلنگی تغییر پیدا کرد. از سوی دیگر لباس راهنمایی و رانندگی هم (آن‌طور که در تصویر شماره ۳ می‌بینید) به این شکل تغییر کرد که شلوار و کلاه آنها سرمه‌ای و پیراهنشان سفید باشد. از سوی دیگر برای پلیس‌های موتورسوار کلاه‌های خلبانی جایگزین کلاه کاسکت شد و در فصل زمستان هم نیروهای پلیس موظف شدند که یک پلیور یقه هفت یشمی رنگ به همراه یک کاپشن ضدآب بپوشند.
در این زمان با شکل‌گیری پلیس‌های تخصصی رنگ‌های دیگری هم به پلیس اضافه شد. ازجمله رنگ لباس ماموران یگان ویژه بود که لباسی کاملا مشکی به تن داشتند. در سال ۱۳۹۲ نیز تلاش شد کلاه پلیس راهنمایی و رانندگی بازطراحی شود و از رنگ سفید استفاده شود.در مطلبی که روزنامه اعتماد در همین سال ۱۳۹۲ در این زمینه نوشته، یک سرهنگ بازنشسته پلیس گفته که البته در این زمینه پیشنهادهای دیگری نیز مطرح بوده است:
«ما در مقطعی به سبب مسئولیتی که در نیروی انتظامی داشتیم روی رنگ‌ها و اینکه هر رنگ نماد چه پیامی در لباس ماموران و کارکنان پلیس است کار کردیم. به ویژه روی ۴ رنگ سبز، سفید، سیاه و آبی بررسی کردیم. اصرار ما هم بر دو رنگ خاکی (قهوه‌ای روشن که به خاکستری می‌زند) و سرمه‌ای بود با این استدلال که ماموران ما در خارج از شهرها به‌ویژه در مرزها از این لباس که به رنگ نیروهای نظامی شبیه است استفاده کنند و در شهرها هم از رنگ سرمه‌ای که رنگ اقتدار است استفاده شود. الان هم پیشنهاد ما پابرجاست و هنوز سوابق آن در سازمان عقیدنی، سیاسی ناجا موجود است.»
ماجرای لباس پلنگی بسیج
لباس‌های بسیج ریشه در فرهنگ جنگ دارد. در یک مقاله در مورد سبک زندگی رزمندگان در دوران جنگ آمده است:
«غالب بچه‌ها لباس خاکی به تن داشتند. بعضی‌ها هم لباس سبز پاسداری. لباس پلنگی هم گاهی اوقات تن بعضی‌ها دیده می‌شد. ولی مدل همه‌اش خاکی بود، لباس خاکی عملاً سه فایده جدی داشت. یک تفاوت‌های اجتماعی و طبقات مصرفی جامعه نمود خود را از دست می‌داد و همه در یک سطح از پوشش قرار می‌گرفتند. دو؛ استتار بود و سه روشی برای دوری از تعلقات مادی بود. چفیه و پلاک هم جزو متعلقات هر فرد بود. چفیه به‌عنوان وسیله‌ای چندکاره از حوله، سفره، زیرانداز، بادبزن و… و پلاک هم به‌عنوان نشانی.»البته لباس پلنگی در این دوره به‌صورت محدود مورد استفاده قرار می‌گرفته به شکلی که اگر کسی این لباس را داشته مشهور می‌شده است.
سیدابراهیم هاشمی از فرماندهان گروهان در لشکر ۱۰ سیدالشهدا در خاطره‌ای از عملیات بیت‌المقدس می‌گوید که وقتی از ناحیه بازو به‌شدت مجروح شده بوده، این‌طور خبر را به نیروهای پشت جبهه دادند که برادر سیدپلنگ، مشهدی شد و توضیح داده که من به‌خاطر لباس پلنگی که به تن داشتم به سیدپلنگ معروف بودم و منظور از عبارت مشهدی شد هم شهید شدن بوده است.
جالب است که پس از دوران جنگ هم لباس افراد عادی در بسیج خاکی ساده بود و شاید دلیل پرهیز از لباس پلنگی در آن دوران هم این بود که شخصیت‌های بد دو ماجرای معروف یعنی کشتار روز ۱۷ شهریور و نیز نظامیان عراقی در جنگ لباس‌های پلنگی داشتند.
ولی رفته‌رفته که بسیج به شکل یک سازمان عملیاتی و نظامی منسجم درآمد لباس نظامی پلنگی یا دیجیتالی برای آن تدارک دیده شد که در دو رنگ خاکی و سبز مورد استفاده قرار می‌گیرد. نیروهای عملیاتی صابرین در سپاه هم لباس‌هایی مشابه به صورت پلنگی با دو زمینه خاکی و سفید برای دو شرایط کویری و برفی دارند.
منبع:هفت صبح