همشهری آنلاین- الناز عباسیان: پس از پایان هفته کتاب، سراغ مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های کشور و عضو شورای فرهنگ عمومی رفتیم تا فعالیت کتابخانه‌های عمومی را در سالی که گذشت از او جویا شویم. علاوه بر این، درباره وضعیت سرانه مطالعه در کشور، ضرورت و نیاز تهران به کتابخانه‌مرکزی و اوضاع کتابخانه‌های عمومی کشور با او گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که می‌خوانید.
در همین سؤال نخست اجازه دهید کمی به موضوع وضعیت مطالعه در کشور بپردازیم. با توجه به تصویب «سند ملی ترویج خواندن» در شورای فرهنگ عمومی شرایط را چگونه می‌بینید؟
بگذارید اول در مورد وضعیت مطالعه در کشور بگویم که در برخی حوزه‌های فرهنگی شناخت دقیقی از مسئله وجود ندارد. وضعیت مطالعه در کشور سیاه و وخیم نیست. سال گذشته بیش از ۱۱۰هزار عنوان کتاب با میانگین تیراژ ۵۰۰ نسخه منتشر شده است. اگر کتب کمک‌آموزشی را هم از این آمار حذف کنیم، باز هم عدد قابل توجهی است. گردش مالی حوزه نشر به نزدیک ۱۰ هزار میلیارد تومان رسیده است که هیچ‌یک از شاخه‌های صنایع فرهنگی با آن قابل مقایسه نیست؛ آمار فروش مجازی و حضوری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و مواردی از این دست هم مؤید این موضوع است. اول بپذیریم و این گزاره را اصلاح کنیم که در مجموع ملت ایران، مردم کتاب‌نخوانی نیستند؛ حالا می‌شود در مورد اینکه چه بخشی از جامعه چه میزان کتاب می‌خوانند تحقیق و گفت‌وگو کرد؛ هر چند با وضعیت مطلوب و مورد انتظار رهبر انقلاب فاصله داریم، اما شرایط به هیچ‌وجه در حوزه مطالعه بحرانی و حاد نیست، بلکه روند رو به رشدی را در امر مطالعه شاهد هستیم. پیمایش‌هایی با شاخص‌های متفاوتی در موضوع سرانه مطالعه انجام شده که به اعداد گوناگونی رسیده است. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور هم، به‌عنوان متولی مدیریت کتابخانه‌های عمومی که بار نهضت کتابخوانی را هم بر دوش دارد، پیمایش «عادت‌های خواندن ایرانیان» را با مشارکت دانشگاه در حال انجام دارد.
حالا باید به این برسیم که در حال حاضر دنیا بر موضوع «خواندن» متمرکز است؛ در خواندن به‌عنوان یک رفتار، دیگر فقط افزایش اطلاعات مطرح نیست، بلکه پر کردن اوقات فراغت و تفریح هم موضوعیت دارد که شامل رمان یا داستان مصور (کمیک‌استریپ) هم می‌شود و از صرف کتاب، به مواد خواندنی گسترش پیدا می‌کند که پادکست یا کتاب صوتی را هم دربرمی‌گیرد. براساس همین تغییر رویکرد، با اصلاح ۲ سند «نهضت مطالعه مفید» و «ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی»، «سند ملی ترویج خواندن» نگاشته شد و در شورای فرهنگ عمومی به تصویب رسید.
در حوزه کتابخانه‌های عمومی هم آمارها نشان از علاقه مردم به کتاب و کتابخوانی دارد. از بیش از ۱۰ میلیون نفری که عضو کتابخانه‌های عمومی هستند، بیش از ۲ میلیون‌و ۷۰۰ هزار نفر عضو فعالند که در حال رشد است؛ این عدد بدون محاسبه افرادی است که بدون عضویت در کتابخانه در برنامه‌های فرهنگی شرکت می‌کنند. در بازه زمانی یکساله شاخص عضویت بیش از ۳۰ درصد و شاخص امانت بیش از ۴۰ درصد رشد داشته است. این اعداد نشان می‌دهد که اگر زمینه فراهم باشد، مردم به این حوزه اقبال دارند.
از اقدامات دولت سیزدهم در بحث ترویج فرهنگ کتابخوانی، توسعه کتابخانه‌ها برای دسترسی بیشتر مردم در گوشه و کنار ایران و موضوع آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی است. در این زمینه چه اقداماتی صورت گرفته است؟
درخصوص افزایش دسترسی به کتابخانه که یکی از سیاست‌های دولت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ذیل راهبرد عدالت فرهنگی است، نهضت تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمام بوده است. با اعتبار خوبی که در سفرهای استانی رئیس‌جمهوری برای این پروژه‌ها تصویب شده است، در حال حاضر تمام پروژه‌های کتابخانه مرکزی استان‌ها فعال است. تجهیز و بهره‌برداری از ۲ کتابخانه مرکزی قم و خرم‌آباد و کتابخانه استاندارد شهید سلیمانی سهند و بیش از ۷۰ کتابخانه عمومی از ابتدای دولت که عمر بعضی از این پروژه‌ها بیش از یک‌دهه بود، نشان از توجه به این حوزه دارد. در چند روز گذشته هم با دستور آقای رئیس‌جمهور، سازمان برنامه و بودجه کشور مکلف به تأمین اعتبار تمامی پروژه‌های کتابخانه مرکزی کشور شد. در حال حاضر بیش از ۳۰۰ پروژه در کشور وجود دارد که بیش از ۷۰ پروژه، بالاتر از ۸۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارند.
با وجود اینکه جمهوری اسلامی ایران با بیش از ۳۷۰۰ کتابخانه عمومی، به لحاظ تعداد و شبکه کتابخانه‌ای در رتبه اول منطقه و ۲۰ کشور اول جهان قرار دارد، برای فراهم کردن دسترسی حداقلی به تناسب جمعیت کشور، حدود ۲۰۰۰ کتابخانه شهری و روستایی دیگر مورد نیاز است و در حالت ایده‌آل وجود ۱۴هزار کتابخانه عمومی مطلوب خواهد بود.
آمایش سرزمینی به‌صورت عام و به‌صورت خاص در حوزه کتابخانه‌های عمومی، برای توزیع بهینه فعالیت و جمعیت پیگیری می‌شود. پیش از این گاه کتابخانه‌ها بدون توجه به دوری و نزدیکی به سایر کتابخانه‌ها، نیاز منطقه و تراکم جمعیت احداث می‌شدند. از چند سال گذشته «کمیته ایجاد کتابخانه‌ها» در نهاد تشکیل شد که درخواست‌ها را مورد به مورد بررسی می‌کند. سند آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی چند استان با مشارکت دانشگاه تدوین شد که به‌دلیل تغییرات شاخص‌ها و نیاز به سامانه‌ای برای تحلیل بروز وضعیت، پروژه WebGIS در حال انجام است و امیدواریم در نیمه نخست سال آینده مرحله اول آن به بهره‌برداری برسد و در مراحل بعدی همه انواع کتابخانه در ایران را دربرمی‌گیرد و به اطلس کتابخانه‌های ایران تبدیل خواهد شد.
با توجه به سؤال اول و اقدامات صورت گرفته در حال حاضر وضعیت استان‌ها چگونه است؟
همانطور که گفته شد در حال حاضر بیش از ۳۷۰۰ کتابخانه عمومی در سراسر کشور در حال خدمت‌رسانی به مردم هستند که بیش از ۲۷۰۰ باب از آنها مستقیماً توسط نهاد اداره می‌شوند و باقیمانده‌شان به‌صورت مشارکتی فعالیت می‌کنند. از این تعداد بیش از ۷۰۰ کتابخانه روستایی در کشور وجود دارد که در بعضی از روستاها و شهرهای کوچک، تنها مرکز فرهنگی اجتماعی محلی است. از نظر شاخص تعداد کتابخانه به ازای هر ۲۵ هزار نفر جمعیت، استان‌های خراسان جنوبی، سمنان و کهگیلویه و بویراحمد در رتبه‌های نخست و استان‌های تهران، البرز و سیستان و بلوچستان در انتهای جدول قرار دارند. به این مناسبت به این موضوع اشاره می‌کنم که شهر تهران و استان تهران، به‌رغم تصوری که بر برخورداری به‌دلیل پایتخت بودن وجود دارد، در برخی زیرساخت‌های فرهنگی، ازجمله کتابخانه عمومی، محروم است. استان تهران فاقد یک کتابخانه مرکزی درخور این میزان جمعیت و در شأن مرکز سیاسی کشور است. این موضوع نیازمند عزم ملی و همراهی مدیریت شهری است که امیدواریم در این دولت آغاز شود و پیش برود.
با این اوصاف در کشور کدام شهرها از نظر فضای کتابخانه‌ای کمتربرخوردار هستند؟
براساس آخرین تقسیمات کشوری مرکز آمار ایران، در پایان اسفند ۱۴۰۱ تعداد ۱۴۳۱ شهر ثبت شده است که ۲۶۳ شهر (معادل ۱۸.۴ درصد شهرها) فاقد کتابخانه عمومی هستند. در بین استان‌ها، لرستان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان بیشترین میزان شهرهای فاقد کتابخانه را دارند و در استان‌های همدان، زنجان و قم تمام شهرها دارای کتابخانه عمومی هستند. در هفته کتاب سال‌جاری از این آمار، ۳ شهر دارای کتابخانه عمومی شدند. در برخی از شهرها مدارسی وجود دارد که مورد استفاده قرار نمی‌گیرند؛ این پیشنهاد را به وزارت آموزش و پرورش ارائه کرده‌ایم که پیش از مولدسازی این مدارس، تبدیل آنها به کتابخانه در اولویت قرار گیرد تا تعداد شهر فاقد کتابخانه کاهش یابد.
کمی از موضوع دسترسی به کتابخانه فاصله بگیریم و برسیم به بحث خدماتی که در این مراکز ارائه می‌شود. شما همیشه در صحبت‌هایتان تأکید داشتید که کتابخانه‌ها فقط برای کتابخوانی نیستند و از ظرفیت‌های این فضا می‌توان برای امور فرهنگی و اجتماعی استفاده کرد. کمی در این‌باره توضیح می‌دهید؟
تصور سنتی از کتابخانه مکانی دارای مخزن و سالن مطالعه است، اما امروز کتابخانه در دنیا مرکز فرهنگی-اجتماعی محلی محسوب می‌شود؛ مشابه چیزی که در ایران با ایده فرهنگسرا دنبال می‌شد. در این مرکز هسته خدمات «کتاب» است و فعالیت‌ها و برنامه‌های متنوعی حول آن شکل می‌گیرد. اگر گاهی به آمار بالای عضویت در کتابخانه بعضی کشورها برخورد می‌کنیم، یکی از علت‌های اصلی آن همین موضوع است که شهروندان برای اغلب مسائل اجتماعی به کتابخانه مراجعه می‌کنند؛ مواردی که شاید برای شما دور از ذهن باشد، مثل آموزش نحوه خرید منزل، شیوه تکمیل اظهارنامه مالیاتی و مواردی از این دست. رویکرد کتابخانه عمومی به مثابه پایگاه اجتماعی، علاوه بر مجامع جهانی، مانند ایفلا که نهاد عضوی فعال از آن است، در ایران هم در سطح دانشگاهی و هم در عرصه اجرایی مطرح است. با همین نگاه، نهاد اقدام به برگزاری ۲ همایش بین‌المللی کتابخانه‌های عمومی با موضوعات «توسعه خدمات» و «کسب‌وکارهای کوچک» کرد. ما معتقدیم این شبکه که بعد از مساجد و مدارس گسترده‌ترین شبکه فرهنگی کشور است، می‌تواند «دستیار جامعه ایرانی» برای حل مشکلات باشد.
نسل جدید کتابخانه‌های عمومی ایران که با افتتاح کتابخانه مرکزی مشهد در سال ۱۳۹۷ متولد شد و در کتابخانه‌های مرکزی یزد، سنندج و... تکمیل و تکثیر شد، قابلیت ارائه بیش از ۶۰ خدمت را دارند که گالری، ساخت‌کده، اتاق علم، پیک کتاب، ناشنوایان و نابینایان، نسخ خطی، اتاق مطالعه اختصاصی، دسترسی به پایگاه‌های مقالات علمی و... بخشی از این خدمات هستند.
راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار هم می‌تواند دسترسی به کتاب را در مناطق فاقد کتابخانه تسهیل کند. در این زمینه چه اقداماتی صورت گرفته است؟
افزایش دسترسی به کتابخانه را با ۲ بال «کتابخانه مرکزی» که تأثیری استانی دارد و «کتابخانه سیار» که شعاعی محلی دارد پیگیری می‌کنیم. کتابخانه سیار خدمت را نزد مردم می‌برد و راه‌حل مناطق روستایی با کمتر از ۲۵۰۰ نفر جمعیت، مناطق صعب‌العبور و عشایری است. هر دستگاه کتابخانه سیار در طول هفته به ۵ تا ۱۲ منطقه خدمات ارائه می‌کند. زمانی که بنده به نهاد آمدم ۹ کتابخانه سیار در کشور وجود داشت، اما این تعداد امروز با رشد بیش از ۵۰ درصدی از ابتدای دولت به ۵۲ دستگاه رسیده است. در حال حاضر هم با پیگیری وزیر محترم فرهنگ و دستور رئیس‌جمهور و وزیر صمت بیش از ۲۰۰ دستگاه از محل مسئولیت اجتماعی خودروسازان به این ناوگان افزوده می‌شود.
امکان جست‌وجوی منابع کتابخانه‌ای در سامانه مدیریت کتابخانه‌های عمومی (samanpl.ir) فراهم است. در این‌باره چه توضیحی دارید؟
تمامی فرایندهای کتابخانه‌های عمومی از طریق این سامانه انجام می‌شود. هر کتابخانه دارای یک پرتال در این سامانه است که نشانی، ساعت کار و خدمات آن قابل مشاهده است. در حال حاضر حدود ۵۰ میلیون نسخه کتاب در مخزن کتابخانه‌های عمومی موجود است که مردم عزیز می‌توانند با جست‌وجو در این سامانه براساس عنوان کتاب، نام پدیدآور، ناشر و... نزدیک‌ترین کتابخانه عمومی دارای یک کتاب را پیدا کنند. این سامانه در حال توسعه برای تبدیل شدن به یک سوپراپلیکیشن است تا درگاه جامع خدمات کتابخانه‌های عمومی باشد.
هفته کتاب و گرامیداشت روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار را پشت سر گذاشتیم. درخصوص بهبود وضعیت معیشت این قشر فرهنگی چه اقداماتی صورت گرفته است؟
حدود ۶هزار کتابدار تحصیلکرده و آموزش‌دیده در کتابخانه‌های عمومی مشغول ارائه خدمت به کاربران و مراجعانند که نقطه تماس نهاد با مردم هستند. پس از حضور آقای رئیس‌جمهور در مراسم ۲۴ آبان سال گذشته، دستورات و پیگیری‌های مفصلی درخصوص ارتقای وضعیت معیشتی همکاران انجام شده که اعمال فوق‌العاده مناطق جنگی، مناطق مرزی و مناطق کمترتوسعه‌یافته، افزایش ۱۵ درصدی فوق‌العاده ویژه و پرداخت معوقات آن از ابتدای سال، از نتایج آن بوده است. تمامی موارد قانونی در احکام همکاران اعمال شده است، اما مشکل در کمبود منابع مالی نهاد برای پرداخت رفاهیات است که از چند مسیر پیگیر آن نیز هستیم.
به‌نظر شما ظرفیت شهرداری‌ها، خصوصاً شهرداری تهران، می‌تواند چه کمکی به توسعه کتابخانه‌ها و ترویج کتابخوانی کند؟
بزرگ‌ترین کمکی که شهرداری‌ها می‌توانند به این امر داشته باشند، واریز بموقع حداقل نیم‌درصد از درآمدها، به‌عنوان یک تکلیف قانونی است. این موضوع منبع اصلی اداره نهاد، به‌عنوان یک سازمان عمومی غیردولتی و توسعه کتابخانه‌هاست. در کنار آن مشارکت در اجرای طرح‌ها و برنامه‌های فرهنگی حتماً مؤثر خواهد بود؛ به‌عنوان مثال می‌توان با المان‌های شهری موقعیت کتابخانه عمومی را بهتر به شهروندان معرفی کرد. در هفته کتاب امسال با همکاری خوب سازمان زیباسازی شهر تهران، طرح «کتابخانه شهر» در بیش از ۷۰۰ سازه تبلیغاتی شهر، به معرفی ۱۰۰ عنوان کتاب پرداخت که با سامانه متصل به آن، امکان امانت گرفتن آن از کتابخانه عمومی و خرید نسخه الکترونیک وجود داشت.
در سال‌های اخیر پویشی با عنوان «اهدای کتاب، اهدای دانایی» اجرا می‌شود. استقبال مردم چطور بوده؟ اطلاع‌رسانی خوبی شده است؟
یکی از راه‌های تأمین منابع کتابخانه‌ها، در کنار خرید کتاب از ناشرین، اهدای کتاب با مشارکت مردم است. مردم عزیز می‌توانند کتاب‌هایی که خوانده‌اند را به نزدیک‌ترین کتابخانه عمومی بسپارند. این موضوع در طول سال انجام می‌شود، اما در مقاطعی مثل هفته کتاب یا سالروز تأسیس نهاد (۱۷ اسفند) تبلیغات بیشتری درخصوص آن انجام می‌شود. در مجموع استقبال مردم و خیرین مناسب بوده است؛ به‌عنوان مثال در سال ۱۴۰۱ بیش از یک‌میلیون نسخه کتاب از سوی مردم به کتابخانه‌های عمومی اهدا شده است یا در ۳ ماه گذشته مردم استان فارس با اهدای بیش از ۱۲۰ هزار نسخه کتاب در این پویش مشارکت کرده‌اند. کتب اهدایی پس از ثبت، از طریق مرکز مبادله در کتابخانه‌های استان توزیع می‌شوند و بخشی از آن هم به درخواست مراکز فرهنگی ازجمله مدارس، مساجد و... در اختیار آنها قرار می‌گیرد.
خبرهای خوب و جدید در این حوزه برای مردم کتابخوان چه داریم؟
در ۲ سال گذشته سعی کرده‌ایم مسائل زیرساختی نهاد در حوزه قانونگذاری را برطرف کنیم؛ اصلاح قانون تأسیس نهاد پس از ۲۰ سال که پس از تصویب در کمیسیون فرهنگی در نوبت طرح در صحن علنی مجلس است و اصلاح آیین‌نامه اجرایی قانون که به‌زودی در کمیسیون فرهنگی دولت مطرح می‌شود بخشی از این اقدامات است که امیدواریم تا پایان سال به نتیجه برسد و بخش عمده‌ای از مشکلات نهاد را برطرف کند. اما آنچه برای مردم ملموس خواهد بود، اجرای عملیاتی طرح جدید عضویت در کتابخانه‌های عمومی تا پایان سال است؛ در این طرح همه مردم ایران عضو کتابخانه‌های عمومی خواهند بود و به‌صورت رایگان می‌توانند از مخزن و سالن مطالعه استفاده کنند و سایر خدمات براساس منطقه جغرافیایی و کیفیت ارائه، قیمت‌گذاری می‌شود. در این طرح همچنان این خدمات در مناطق کم‌برخوردار رایگان خواهد بود.