همشهری آنلاین - علی‌الله سلیمی: آخوند ملامحمد کاظم خراسانی معروف به آخوند خراسانی در سال ۱۲۵۵ قمری در مشهد متولد شد. پدرش ملا حسین هراتی علاوه بر تبلیغ به تجارت ابریشم هم مشغول بود. ملا حسین روحانی وارستهای بود که برای گذران زندگی همواره در بین راه هرات و مشهد، در رفت و آمد بود وی در سفرهای تبلیغیاش مردم را با احکام اسلامی آشنا می‌ساخت. در یکی از همین سفرها در کاشان ازدواج کرد. ثمره این ازدواج چهار پسر به نام‌های نصراللَه، محمدرضا، غلامرضا و محمد کاظم(آخوند خراسانی) بود. سرانجام مهر پیشوای هشتم او را به مشهد کشاند تا برای همیشه در شهر شهادت ساکن شود.
آخوند خراسانی در دوازده سالگی وارد حوزه علمیه مشهد شد. ادبیات عرب، منطق، فقه و اصول را در حوزه مشهد فراگرفت. در هیجده سالگی ازدواج کرد و در ۲۲ سالگی همراه کاروان زیارتی عتبات عالیات، برای ادامه تحصیل عازم عراق شد. شوق تحصیل او را بر آن داشت تا سرپرستی همسر و فرزندش را به پدر بسپارد و آنها را به خاطر مشکلات سفر و مشکل مسکن در نجف، همراه خود نبرد. کاروان زائران به سبزوار رسید. قافله برای استراحت، توقف کرد تا پس از وقفه‌ای کوتاه، به سوی عراق حرکت کند. آخوند خراسانی چون آوازه دانش ملاهادی سبزواری را شنیده بود، تصمیم گرفت از کاروان جدا شود و برای بهره جستن از دریای علم آن حکیم فرزانه در سبزوار بماند. آخوند، ماه‌های رجب، شعبان و رمضان ۱۲۷۷ هجری قمری را در حوزه علمیه سبزوار گذراند و از درس فیلسوف بزرگ عصر، ملاهادی سبزواری بهره برد. آنگاه از سبزوار به تهران رفت و حدود سیزده ماه در مدرسه صدر، در درس ملا حسین خویی و میرزا ابوالحسن جلوه شرکت کرد و سرانجام به حوزه علمیه نجف راه یافت و در درس شیخ انصاری و میرزا حسن شیرازی شرکت کرد. آخوند سال‌ها در درس شیخ انصاری و میرزای شیرازی شرکت کرد و از زبدهترین شاگردان آن دو شناخته می‌شد.
تاسیس مدارس دینی
برخی از بانیان خیر، هزینه ساختن مدرسه علمیه‌ای را به آخوند دادند. او هم با تمام توان در تلاش برای ساختن مدرسه بود. سرانجام در سال ۱۳۲۱ قمری مدرسه علمیه‌ای در محله حویش نجف، به همت او بنا شد که به نام مدرسه بزرگ آخوند مشهور شد. کتابخانه مدرسه دارای نفیسترین کتاب‌های خطی بود. آخوند در سال ۱۳۲۶ قمری مدرسه دیگری در محله برّاق ساخت که به مدرسه الوسطی آخوند شهرت یافت. سوّمین مدرسهای که با همت ایشان، در محله برّاق بنا شد مدرسه کوچک آخوند است که در سالِ ۱۳۲۸ قمری کار بنای آن به اتمام رسید. آخوند در ساختن چندین مدرسه در نجف، کربلا و بغداد مشارکت داشت. در این مدرسهها ادبیات فارسی هم تدریس می‌شد. او مبلغانی به ایلها، عشایر و روستاهای دور افتاده عراق گسیل داشت، تا آنها را با احکام اسلامی آشنا سازند. مجلههای اخوت، دره النجف»، العلم و نجف اشرف با پشتیبانی آخوند در عراق منتشر می‌شد.
با وجود اشتغال آخوند خراسانی در سال‌های پایانی عمرش به کار مرجعیت و به‌ویژه وقایع مشروطه، آثار ارزشمندی از او بر جای مانده است. آثار خراسانی سه‌گونه است: تألیفی استدلالی، فتوایی و تقریرات درس‌هایش.
آثار تألیفی استدلالی. آثار تألیفی استدلالی آخوند خراسانی درباره مباحث اصول فقه، فقه و فلسفه است، که به طور مستقل و یا به صورت شرح و حاشیه بر آثار دیگران تألیف شده است. مشهورترین آنها کفایة الاصول است که در ظرف دو سال (از ۱۳۲۱ به بعد) تألیف شده و از زمان تألیف تاکنون، مهمترین متن درسی سطوح عالی و نیز محور مباحث بیشتر درس‌های دوره عالی(خارج) اصول فقه در حوزه‌های علوم دینی بوده و شرح‌ها و حاشیه‌های بسیاری بر آن نوشته شده است. خراسانی از آن پس به صاحب کفایه هم شهرت یافت و فرزندانش به کفایی مشهور شدند یا خود، این لقب را برگزیدند. حواشی و تعلیقات بر فرائدالاصول (مشهور به رسائل) شیخ انصاری، اثر دیگر خراسانی است. اثر دیگر آخوند، الفوائد، یا رسالة الفوائد، مشتمل بر پانزده موضوع است: دو مورد فقهی، یازده مورد اصولی و دو مورد اصولی کلامی. یکی از آثار فقهی او حواشی و تعلیقات او بر بخش عمده المکاسب شیخ انصاری است و در محرّم ۱۳۱۹ به پایان رسیده و بارها چاپ شده است. اثر فقهی دیگر خراسانی تکملة التبصرة است که مهمترین رساله فتوایی او و بر اساس تبصرة المتعلمین علامه حلی است.
خراسانی چندین رساله فقهی استدلالی نیز در موضوعات گوناگون تألیف کرده که شماری از آنها در یک مجلد گردآوری شده و با عنوان الرسائل الفقهیة به چاپ رسیده است. یکی دیگر از آثار فقهی ولی ناتمام خراسانی، کتاب‌الاجارة (رسالة فی مسئلة الاجارة) است. شرح مبسوط خطبه اول نهج‌البلاغه نیز اثر دیگری از خراسانی است. که به خطا به‌نام شریعت اصفهانی چاپ شده است.
- شاگردان آخوند خراسانی
تعداد شاگردان درس اصول آخوند خراسانی بیش از ۱۲۰۰ تن بوده است که حدود پانصد نفر از آنها، مجتهد و یا قریب به اجتهاد بودند. برخی از شاگردان او عبارت‌اند از میرزا محمدحسین نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی، حاج آقا حسین قمی، شیخ محمدحسن نویسی، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، شیخ محمد حسین غروی اصفهانی، آقا ضیاء عراقی، میرزا جوادآقا ملکی تبریزی، سید احمد کربلایی، سید علی آقا قاضی، محمدباقر قائنی بیرجندی، شیخ محمد علی شاه آبادی، شیخ عبدالکریم حائری یزدی، محمدتقی بافقی، میرزامحمدصادق مدرس خاتون آبادی، مصطفی مجتهد تبریزی، سید محمدحسن قزوینی حائری، سید محمد تقی خوانساری، مهدی خالصی، سید صدر الدین صدر، شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی، سید عبدالله بهبهانی، شیخ عباس قمی، شیخ محمد جواد بلاغی، سید محسن امین عاملی، سید ابوالقاسم کاشانی، سید محمد حسینی لواسانی تهرانی، سید حسن مدرس، سید عبدالهادی شیرازی، سید محمود شاهرودی، سید محسن حکیم، سید احمد خوانساری، میرزا احمد کفایی، آقا نورالدین عراقی، سید جمال الدین گلپایگانی، شیخ علی زاهد قمی، آقا نجفی قوچانی، آقا بزرگ تهرانی، شیخ غلامرضا یزدی و میرزا مهدی آشتیانی.
نقش آخوند خراسانی در تاریخ معاصر
آخوند خراسانی از سلسله حماسه سازان تاریخ ایران است. وی مرجع تقلید، مدرس کم‌نظیر حوزه علمیه نجف و رهبر انقلاب مشروطه بود. تمام تاریخ نویسان مشروطه، حتی آنان که دشمن روحانیت و استیلای فرهنگ غرب در ایران بودند، رهبری او را در نهضت مشروطه پذیرفته اند. از مهمترین و برجسته ترین فرازهای حیات خراسانی نقش بسیار مهم و مؤثر و قـاطع او در تأسیس و تحکیم مبانی مشروطیت ایران است. او بزرگترین مرجع تقلید و با نفوذترین پیشوای روحانی عالم تشیع در آن عصر شناخته می‌شد. با در نظرگرفتن شخصیت رفیع حکم او به وجوب مشروطیت، اثری قطعی و انکارناپذیر در تقویت موقعیت مشروطه خواهان و تأیید و تثبیت مشروطیت ایران داشت. از مهمترین و بارزترین کتاب‌هایی که در این خصوص دارای سندیت بالایی است می‌توان به کتاب انقلاب مشروطیت ایران اشاره کرد. (۱)
محمدکاظم خراسانی به حتم از بزرگ ترین مجتهدان جریان ساز شیعی است که در صد سال گذشته، همواره توجه دانشمندان حوزوی و مصلحان سنتی و حتی متجدد را برانگیخته است. آرای اصولی و فقهی، اندیشه های سیاسی و نظریه پردازی در حوزه حکومت و کشورداری و رهبری علمی و عملی مشروطه از جمله مواردی بود که او را مورد توجه همگان قرار می‌داد. یکی از مهم ترین مؤلفه‌های سیاست ورزی آخوندخراسانی، تلاش برای حفظ استقلال سیاسی و اقتصادی ایران بود. او حفظ استقلال سیاسی و اقتصادی کشور اسلامی ایران را مصداق حفظ کیان اسلام و از اهم واجبات می‌دانست. در نتیجه با اشغال خاک ایران توسط روسیه و انگلیس، آخوند خراسانی تمام تلاش خود را برای بیرون راندن آنها به کار گـرفت.(۲)
با مطالعه اوضاع و احوال زمان صاحب کفایه از استبدادهای شاهان قاجار گرفته تا نهضت مشروطیت و همچنین هجوم روس و انگلیس به ایران در می یابیم که آن بزرگوار هیچگاه از مبارزه و جهاد باز نایستاد و در حوادثی که منافع ملی و دینی در معرض توطئه و خطر قرار می‌گرفت، اعلام خطر می‌کرد و مردم را با هشدارهای خود هشیار می‌ساخت. البته بحث پیرامون مسایل سیاسی آن برهه و واکنش‌های آخوند خراسانی بسیار است و نیاز به نگاشتن کتابی مستقل دارد. او نظام مشروطیت را برای رفاه حال ملت، آبادانی کشور، گسترش عدالت می‌خواست و اداره امور کـشور را از طـریق شورا برای همه عقلا و افراد شایسته بدون امتیاز طبقه‌ای بر طبقه دیگر و به طور کلی مساوات همه آحاد ملت می‌دانست. واقعیت تاریخی نشان می‌دهد که آخوند خراسانی در حـمایت و رهـبری مشروطه پس از آغـاز اسـتبداد صـغیر دارای نقش بنیادی بود و رهبری اصـلی و بـلامنازع مشروطه دوم را بر ضد محمد علی شاه به عهده داشت کـه اگـر حمایت‌های مراجع نجف نبود، امـکان تسلط بر استبداد شاه میسر نمی‌شد.
با مراجعه به آثار به یادگار مانده از وی می‌توان به این جمع بندی رسید که در ترسیم مکتب فکری و آرای سیاسی ایشان، پنج محور کلی وجود دارد که عبارتند از: اول، سیاست ورزی معصومان، دوم: سیاست ورزی فقها، سوم: نقش مردم در قدرت سیاسی یا نظریه مشروطیت، چهارم، نقش دین در سیاست، پنجم، کشور و استقلال. او در مبانی فکری و اندیشه ای خود با فقها و اندیشمندان هم عصر خود اختلافاتی داشت که با ترسیم صحیح این مکتب می توان آنها را بیان کرد.(۳)
وفات آخوند خراسانی
بسیاری از علمای نجف، کربلا و کاظمین خود را برای سفر به ایران و دفاع از آن آماده ساختند. قرار بود که آخوند و همراهانش در شب چهارشنبه ۲۱ ذیحجه ۱۳۲۹ ق. از نجف به مسجد سهله بروند و پس از نیایش و دعا برای پیروزی سپاه اسلام، راهی ایران شوند. عصر سه شنبه منزل آخوند شلوغ بود. میرزا مهدی پسر آخوند مقدمات سفر را آماده می‌کرد. آخوند به اطرافیانش گفت: بهتر است نماز صبح را در حرم بخوانیم و پس از زیارت حرکت کنیم.
آخوند تا پاسی از شب بیدار بود. امانت‌ها را به صاحبانشان داد و برنامههای فردا را منظم کرد و کارها را بین چند نفر از یارانش تقسیم کرد. نیمه شب به نماز شب ایستاد آقا پیش از اذان صبح دل دردِ شدیدی گریبانش را گرفت. سرانجام پس از اقامه نماز صبح پیشوای مشروطه رخت از جهان بربست. برخی بر این باورند که وی به وسیله جاسوسان روسی و انگلیسی مسموم شده است.(۴)
منابع :
۱- دریابیگی، محسن، ١٣٨٦، حیات سیاسی فرهنگی و اجتماعی آخوند. موسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی
۲- دوانی، علی،١٣٧٩، مـفاخر اسـلام، تهران انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی
۳ - صفایی، ابراهیم،١٣٦٢، رهبران مـشروطه، تـهران، انتشارات جاویدان
۴- سماک‌امانی، محمدرضا، آخوند خراسانی آفتاب نیمه شب، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی