به گزارش همشهری آنلاین، یکی از بخش‌های مهم حوزه های‌تک، زیست‌فناوری است که به‌خصوص در سال‌های اخیر ایران هم همگام با ظهور مولکول‌های نوترکیب به تولید و عرضه تجاری داروهای بیوتک اهتمام ورزیده است. ازآنجاکه ساخت یک مولکول نوترکیب جدید و عرضه آن به‌عنوان دارو به بازار، فرآیندی بسیار طولانی است که حتی می‌تواند حدود دو دهه به طول بینجامد و همچنین به‌دلیل بالابودن قیمت این داروها، امروزه بسیاری از شرکت‌های زیست‌دارو چه در ایران و چه در جهان برای کاهش زمان توسعه، کاهش هزینه‌های تولید و درنتیجه کاهش قیمت‌ها به پژوهش و تولید داروهای بیوسمیلار دست می‌زنند. بیوسیمیلار به‌معنی تولید زیست‌داروهایی است که با فرآیند مشابه‌سازی یک داروی موجود در بازار ساخته می‌شوند. زیست‌داروهای مشابه‌سازی‌شده کنار تمام آزمایش‌های دقیق پیش‌بالینی و بالینی به آزمایش‌های دیگری هم نیاز دارند که به «مطالعات قیاس‌پذیری عین‌به‌عین» (Head-to-head Comparative Studies) موسوم‌اند و طی این مطالعات، مولکول مشابه‌سازی‌شده باید با مولکول تولیدکننده اصلی مقایسه عین‌به‌عین شود؛ مرحله‌ای که به‌خصوص درمورد زیست‌داروهای مشابه‌سازی‌شده داخلی می‌تواند به افزایش اعتبار این داروها برای صادرات و رقابت با نمونه‌های خارجی منجر شود و ارزآوری به‌همراه داشته باشد.
بیشتر بخوانید:
یکی از شرکت‌های داخلی فعال در حوزه زیست‌فناوری، شرکت دانش‌بنیان «آریوژن فارمد» است که از سال ۱۳۸۹ با رویکرد تلفیق هنر داروسازی و فناوری زیستی در تولید داروهای بایوسیمیلار و به‌خصوص تولید و ساخت پادتن‌های تک‌تیره درمانی و برخی از پروتئین‌های نوترکیب دیگر فعال است. این شرکت هم همانند هر شرکت دانش‌محوری تولیدات خود را از ابتدایی‌ترین مرحله یعنی پژوهش آغاز می‌کند و در سال‌های ۱۳۹۶، ۱۳۹۸، ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ موفق به کسب عنوان صادرکننده نمونه ملی شده است. در اولین روز از هفته پژوهش با دکتر حمیده آقاجانی، معاون تحقیق‌وتوسعه این شرکت گفت‌وگو می‌کنیم. حمیده آقاجانی فارغ‌التحصیل دکتری مهندسی‌شیمی گرایش زیست‌فناوری از دانشگاه تربیت مدرس تهران است که پس‌از گذراندن دوره پسادکتری در کشور هلند به ایران بازگشته و از ۱۲ سال قبل تاکنون در آریوژن فارمد مشغول به کار است.
- در تولید محصولات مبتنی‌بر فناوری‌های برتر به‌خصوص تولیدات زیست‌فناوری، پژوهش چه نقشی ایفا می‌کند؟
بی‌شک مهم‌ترین فازاز تولید محصول دانش‌بنیان، مرحله تحقیق و توسعه است؛ برای اینکه بتوانیم فرآیند تولید را از مقیاس آزمایشگاهی شروع کنیم و به مقیاس صنعتی برسانیم راه درازی در پیش داریم. چون ممکن است در مرحله آزمایشگاهی نتایج خیلی خوبی حاصل شود اما طی مرحله توسعه مشکلات زیادی پیش بیاید و محصول به بازار نرسد. ازاین‌رو، برای رسیدن محصولی که جدید و برپایه دانش است قطعا باید کار تحقیق و توسعه انجام شود. همین مرحله هم به بخش‌های ریزتری تقسیم می‌شود؛ برای‌مثال در صنعت ما، از طراحی مولکول تا پایان مطالعات بالینی و بررسی وجوه صنعتی آن در حوزه کار تحقیق و توسعه (R&D) قرار دارد که از فاز آزمایشگاهی کوچک تا مرحله‌ای که مطمئن می‌شویم دارو، اثربخشی و ایمن‌بودن کافی را دارد شامل می‌شود.
- مرحله تحقیق و توسعه از طراحی مولکول تا رسیدن به وجوه صنعتی، چه بازه زمانی را در برمی‌گیرد؟
برای‌اینکه یک مولکول جدید، یعنی چیزی که پیش‌تر وجود نداشته ازسوی تنظیم مقررات (رگولاتوری) به‌عنوان دارویی که می‌تواند وارد بازار شود پذیرفته شود ممکن است به ۱۵ یا ۲۰ سال زمان نیاز باشد. در این میان، بسیاری از مولکول‌هایی که می‌توانند گزینه مناسبی برای تولید دارویی جدید باشند اصلا به این مرحله نمی‌رسند. زیرا برای‌اینکه بتوان ثابت کرد که آن مولکول جدید، هم اثربخشی و هم ایمن‌بودن لازم را دارد باید فرآیندی طولانی را طی کرد و حتما باید آزمایش روی مدل‌های حیوانی انجام شود و بعد وارد مطالعات بالینی شد.
بیشتر بخوانید:
خیلی از این مولکول‌ها حتی تا ۸۰درصدشان ممکن است در مراحل پیش‌بالینی و بالینی متوقف شود و فقط ۲۰درصد آنها به نتیجه برسد و برای‌اینکه یک مولکول جدید بتواند به‌عنوان دارویی جدید وارد بازار شود به هزینه بسیار زیادی نیاز است. اما درمورد داروهایی که مولکول جدید نیستند و مولکول‌هایشان در کشور دیگری تولید می‌شود این مدت‌زمان کمی کوتاه‌تر است. درواقع، ما در حوزه داروهای بیوسیمیلار کار می‌کنیم، یعنی که یک شرکت دارویی بزرگ این داروها را ساخته و تجاری کرده و ما می‌خواهیم مشابه آن را تولید کنیم. حتی این داروها هم از مرحله تحقیق روی مولکول تا تجاری‌سازی به چیزی حدود ۷ تا ۱۰ سال زمان نیاز دارد و متغیربودن این مدت‌زمان چنددلیل دارد.
برای‌مثال، اگر شرکتی که روی مشابه‌سازی آن مولکول کار می‌کند امکانات تولید داروهای زیست‌فناوری را داشته باشد فرآیند ساخت می‌تواند هفت سال به‌طول بینجامد. دلیل دیگر به میزان سخت‌گیری‌های تنظیم‌مقررات بستگی دارد. به‌دلیل هزینه بسیار بالای ساخت مولکول‌های جدید، مشابه‌سازی داروهای زیست‌فناوری نه‌فقط در ایران که در همه دنیا و حتی در شرکت‌های بزرگ داروسازی هم مرسوم است. برای‌مثال، شرکت داروسازی رُش (Roche) دارویی را می‌سازد و بعد شرکت بین‌المللی داروسازی اَبجی (ABG) بیوسیمیلار همان دارو را تولید می‌کند. این‌کار بسیار موثر است زیرا داروهای زیست‌فناوری اثربخشی بسیار بالا با عوارض جانبی پایین دارند اما هزینه‌بر و درنتیجه بسیار گران هستند. بنابراین، وقتی این نوع داروها چندسالی ازسوی تولیدکننده اصلی عرضه می‌شود و حق اختراع آن دارو به انقضا نزدیک می‌شود شرکت‌های بزرگ دیگر شروع به تولید داروهای بیوسیمیلار می‌کنند. تا حدود یک‌دهه قبل تولید داروهای بیوسیمیلار این‌قدر گسترده نبود اما امروزه به‌دلیل کاهش هزینه‌ها، حتی سازمان غذا و داروی آمریکا (اف‌دی‌ای) به شرکت‌ها اجازه می‌دهد که بیوسیمیلار تولید کنند تا دسترسی به دارو افزایش و درنتیجه قیمت کاهش پیدا کند.
- چرا همانند داروهای شیمیایی، شرکت‌های زیست‌فناوری حق امتیاز تولید و عرضه این داروها را به‌طور کامل از تولیدکنندگان اصلی خریداری نمی‌کنند که دیگر نیازی به مشابه‌سازی نباشد؟
چون برخلاف داروهای شیمیایی، درهیچ‌کجای دنیا فروش امتیاز صفر تا صد داروهای زیست‌فناوری رایج نیست. فرآیند کار در حوزه زیست‌فناوری به این شکل است که در ابتدا سلولی نوترکیب وجود دارد که حامل ژنی است که باید محصول را تولید کند. این سلول در راکتورهای زیستی کشت داده می‌شود و بعد وارد مراحل خالص‌سازی می‌شود. هیچ شرکتی در دنیا پیدا نمی‌شود که انتقال فناوری را از سلول ارائه دهد.
- شرکت شما از مرحله تحقیق و توسعه تا تولید و تجاری‌سازی چه نیازهایی داشته و چقدر در این مسیر مورد حمایت‌های لازم قرار گرفته‌اید؟
همان‌طورکه گفتم مهم‌ترین مسئله درطول فرآیند طولانی تحقیق‌وتوسعه تا تجاری‌سازی در حوزه زیست‌فناوری هزینه‌های بسیار بالای آن است. البته شرکت ما چون شرکت بزرگی است و از قبل در حوزه زیست‌فناوری زمینه‌هایی داشته و ما زیرشاخه یک شرکت مادر هستیم طبیعی است که مشکلات ما به‌خصوص از جنبه مالی نسبت به شرکتی که تازه می‌خواهد شروع کند و هیچ پشتوانه‌ای ندارد خیلی کمتر است.
بیشتر بخوانید:
البته باید بگویم که معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری نسبت به دیگر نهادها حمایت‌های بیشتری از ما کرده است. برای‌مثال، برای پروژه تولید داروی تراستوزومب که در درمان برخی سرطان‌ها کاربرد دارد و ما با نام تجاری آریوتراست عرضه می‌کنیم از معاونت علمی و فناوری حمایت مالی دریافت کردیم اما عدد این کمک‌هزینه درمقابل هزینه‌ای که این پروژه از صفر تا صد نیاز داشت بسیار کم بود. بنابراین، برای شرکت‌های دانش‌بنیانی که تازه وارد کار شده‌اند بدون پشتوانه مالی زیاد، پیش‌رفتن از اولین مرحله ساخت یک مولکول تا رسیدن دارو به بازار به‌هیچ‌وجه امکان‌پذیر نیست.
- غیر از حمایت‌های مالی چه حمایت‌های دیگری نیاز داشته‌اید؟
اگر بخواهم درمورد حمایت‌های دیگری که از ما شد بگویم می‌توانم مثالی بزنم که مربوط به دوره کووید است. ما در مرحله تحقیق و توسعه، دارویی داشتیم به‌نام تِمزیوا یا مولکول توسیلیزومب که حتی پرونده جامع فنی آن را هم آماده کرده بودیم اما درست با دوره‌ای مواجه شدیم که وزارت بهداشت جلوی ثبت مولکول‌های جدید را گرفته بود و درنتیجه پروژه متوقف شد. متاسفانه، بعضی مواقع بدون در نظرگرفتن جهانی که هر روز درحال تغییر است سیاست‌هایی اعمال می‌شود که باعث می‌شود ما از پیشرفت‌های روز عقب بمانیم. سال ۱۳۹۸ که کووید شیوع پیدا کرد شرکت رُش همین دارو را با نام اَکتِورا تولید می‌کرد و دقیقا در اسفند همان‌سال خبری منتشر شد مبنی‌براینکه اکتورا در بیماران مبتلا به کووید که دستگاه التهابی بدنشان وارد واکنش شده و اینتوبه شده‌اند بسیار موثر است و توانسته واکنش ایمنی را متوقف کند و بیمار از وضعیت اینتوبه خارج شود.
بیشتر بخوانید:
ما نوروز سال ۱۳۹۹ مولکول را تولید کردیم و در فروردین درشرایطی که قیمت اکتورا در بازار سیاه تا ۷۰میلیون تومان هم می‌رسید، مطالعات بالینی را آغاز کردیم که به نتایج چشم‌گیری رسیدیم و در این‌مرحله، وزارت بهداشت هم استقبال کرد و در تمام مدت کووید این دارو را با قیمت مناسب برای مصرف داخلی تامین می‌کردیم.
حالا تصور کنید اگر ما این پژوهش‌ها را از قبل انجام نداده بودیم جان چه‌تعداد بیماری که با کمک این دارو زنده ماندند از دست می‌رفت. در آن دوران ما در تولید این دارو به‌حدی مفید بودیم که از اندونزی درخواست خرید داشتیم. به‌خصوص که علاوه‌بر تامین بازار داخلی به‌اندازه صادرات هم تولید کرده بودیم اما به ما اجازه صادرات داده نشد.
- شرکت شما محصول جدیدی باعنوان اینفیلیکسیمب دارد. این دارو چه ویژگی‌هایی دارد؟
اینفیلیکسیمب نوعی پادتن‌های تَک‌تیره و نسل جدیدی از داروهای خودایمنی است که به تی‌ان‌اف-آلفا متصل می‌شود. درحال حاضر سه داروی موثر در حوزه زیست‌فناوری در دنیا وجود دارد که با اتصال به تی‌ان‌اف-آلفا کار می‌کنند و عبارت‌اند از اتانرسپت، آدالیمومب و اینفیلیکسیمب. اتانرسپت، نسل اول داروهای زیست‌فناوری برای مهار تی‌ان‌اف-آلفا است. تی‌ان‌اف-آلفا یکی از فاکتورهای ایمنی‌زایی بدن است و وقتی به میزان زیادی تولید می‌شود به واکنشی علیه بدن تبدیل می‌شود و خودایمنی به‌وجود می‌آورد. بیماری‌هایی مثل روماتیسم مفصلی (روماتوئید آرتریت) و بیماری پوستی صدفک (پسوریازیس) حاصل حضور زیاد تی‌ان‌اف-آلفا در بدن هستند.
بیشتر بخوانید:
۳دارویی که نام بردم تی‌ان‌اف-آلفا را جذب می‌کنند و نمی‌گذارند در بدن بچرخد و به‌این‌ترتیب، واکنش‌های التهابی کم می‌شود. اتانرسپت نسل اول این مولکول‌ها و داروی بسیار موفقی است و ما هم با نام تجاری آلتبرل آن را تولید می‌کنیم و به افزایش کیفیت زندگی بیماران مبتلا به این امراض بسیار کمک می‌کند. دو مولکول آدالیمومب و اینفیلیکسیمب نسل‌های جدید این دارو به‌شمار می‌روند و فرقشان با اتانرسپت در اثربخشی طولانی‌ترشان است، زیرا تی‌ان‌اف-آلفا دو مدل دارد که منومر و تری‌مر نام دارند. اتانرسپت فقط به مدل تری‌مر متصل می‌شود اما اینفیلیکسیمب به هر دو مدل منومر و تری‌مر وصل می‌شود و به‌طورکامل تی‌ان‌اف-آلفا را مهار می‌کند و بنابراین، مولکول بسیار خوبی است که درحال حاضر در فاز مطالعات بالینی است و تاکنون بخشی از آزمایش‌های مقایسه‌پذیری عین‌به‌عین آن را با مولکول برند اصلی را انجام داده‌ایم و بخش دیگری از این مطالعات را باید در کشورهای دیگر انجام دهیم و امیدواریم که بتوانیم به‌زودی آن را وارد بازار کنیم.
همشهری آنلاین - با تشکر از هدی عربشاهی