همشهری آنلاین، فاطمه عباسی؛ «اخبار جعلی» (Fake news) این روزها، به عبارتی پرکاربرد تبدیل شده؛ هرچند سالیان درازی است که انتشار اطلاعات گمراه‌کننده و بدتر از آن، اطلاعات غلط، معضل اجتماع و سیاست است اما تحقیقات جدید نشان داده که قرار گرفتن کوتاه‌مدت در معرض این دست از اطلاعات می‌تواند به شکل معناداری ما را تحت تأثیر قرار دهد و رفتارمان را دگرگون سازد.
انتشار مداوم اطلاعات نادرست چه به صورت آنلاین و خبری و چه در میان افواه مردم، که به دلیل منافع شخصی، سیاسی و یا مالی تقویت می‌شود، تأثیری منفی روی جامعه، تحریف بازارها و در نهایت، فروپاشی یا تخریب دموکراسی خواهد داشت.
اخبار جعلی بستری قدرتمند برای پخش اطلاعات نادرست است چراکه با نوعی نیت یا قصد قبلی و به جهت فریب ما مخاطبان تولید شده و در قالب قابل پسند ژورنالیستی عرضه می‌شود تا با دستکاری افکار عمومی تأثیراتی اگرچه در سطح فردی بسیار کوچک، اما روی هم انباشته ایجاد کند. اتفاقی که پیامدهایی کلان به دنبال خواهد داشت.
میزان انتشار اخبار جعلی در دوران شبکه‌های اجتماعی مجازی اوج گرفته و پیشرفت‌های فناورانه فرصتی را برای افراد مختلف فراهم کرده تا با ساخت یک نام کاربری، اخباری جعلی را بازنشر کنند. اتفاقی که باعث می‌شود این اطلاعات نادرست توسط هزاران یا حتی میلیون‌ها نفر دیده شود و تهدید ناشی از آن در حوزه سیاست و سلامت، دامن خودشان را هم بگیرد.
هرچند ما به طور مداوم با اخبار رد و محکوم کردن مقالات قبلی مواجه می‌شویم اما واقعا همه ردیه‌ها به دست ما مخاطبان می‌رسد؟ از این گذشته، شاید فکر کنید عبارت «اخبار جعلی» ابزاری لفظی است برای بی اعتبار کردن داستان‌هایی که نباید منتشر شوند، اما شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد اخبار جعلی واقعا خطرناک هستند!
چرا اخبار جعلی خطرناکند؟
یک تحلیل معتبر که در ژورنال تحقیقات شناختی اسپیرینگر منتشر شده نشان می‌دهد که در میان اخباری که توسط سازمان‌های مستقل راستی‌آزمایی و بررسی شده‌اند، داستان‌های نادرست بیشتر، سریع‌تر و گسترده‌تر از داستان‌های واقعی در توییتر پخش می‌شوند و داستان‌های سیاسی نادرست در مدت زمان کوتاه‌تری به افراد بیشتری می‌رسند.
این اخبار جعلی نه تنها بازنشر می‌شوند، بلکه اغلب مخاطبانشان اعتقاد دارند که حقیقت دارند. در واقع، صرف قرار گرفتن در معرض یک تیتر جعلی، باور بعدی به آن را افزایش می‌دهد. اخبار جعلی، حتی پس از افشاگری و رد شدن هم می‌توانند باورهای مردم را تحریف کنند. برای مثال، داستان‌های زیادی در جریان جنگ غزه توسط پروپاگاندای صهیونیستی منتشر شد که همگی جعلی بودند.
به عنوان چند نمونه، سر بریدن کودکان اسرائیلی توسط نیروهای حماس خبری جعلی بود که بسیار صدا کرد و با عذرخواهی خبرنگاری که آن را منتشر کرده بود مسکوت شد! زندانی کردن کودکان اسرائیلی در قفس‌های فلسطینی، زندگی مجلل سران گروه حماس یا حتی فراتر از این، انتشار فیلم تشکر سخنگوی این گروه از ایران برای پول و سلاح که محصول نرم‌افزارهای هوش مصنوعی بود همگی با رد و محکومیت روبرو شدند اما انرژی زیادی را از خبرگزاری‌ها و مردم و حتی مبارزان فلسطینی گرفت.
مهارت‌های ذهنی لازم برای تشخیص اخبار جعلی
مطالعه منتشر شده‌ای در ژورنال معتبر اینتلیجنس نشان می‌دهد، برخی افراد در رد اطلاعات نادرست دچار مشکل هستند. در این مطالعه از افرادی که در آزمون مهارت شناختی نمره پایینی کسب کرده بودند، خواسته شد درباره یک شخصیت ساختگی نظر بدهند. سپس به ایشان گفته شد که این فرد ساختگی بوده و اطلاعات مربوط به او نادرست است با این وجود، همچنان تحت تأثیر اطلاعات جعلی آن شخص قرار داشتند.
سوال مهم این است که آیا توانایی‌های شناختی می‌تواند پیش‌بینی کند که کدام یک از ما مخاطبین اخبار لحظه‌ای و آنلاین، توانایی تعدیل نگرش خود را پس از پی بردن به جعلی بودن برخی اخبار داریم؟ در پاسخ به این سوال، محققان پژوهشگاه خنت در بلژیک متوجه شدند ویژگی هایی مانند داشتن ذهن باز و بردبار روی تمایل ما برای پذیرش غلط بودن اطلاعات قبلی و تصحیح آن اثر دارد.
«سطح تمایل فرد به تغییر نظر در صورت اشتباه بودن دیدگاه اولیه به معنای ذهن باز» و «تحمل فرد نسبت به دیگران به معنای ذهن بردبار»، ویژگی‌هایی هستند که توسط آزمون شخصیت ارزیابی می‌شوند. با این وجود، سطح پایین توانایی شناختی هنوز هم ما را در معرض خطر برداشت نادرست از اخبار جعلی قرار می‌دهد.
یک تئوری شناختی معروف وجود دارد که توسط روانشناسان شناختی لین هاشر و رز زاکس ارائه شده و می‌گوید توانایی شناختی یک فرد منعکس کننده این است که آیا او می‌تواند محتویات حافظه فعال یعنی فضای کار ذهنی خود را برای پردازش اطلاعات تنظیم کند یا نه. بر این اساس، دانشمندان معتقدند که برخی افراد بیشتر از دیگران مستعد «به هم ریختگی ذهنی» هستند.
به عبارت دیگر، بعضی افراد نمی‌توانند به راحتی اطلاعات بی‌ارتباط به امور مهم و فعلی را از حافظه فعال خود حذف کنند. در مورد اخبار جعلی، این افراد نمی‌توانند اطلاعات غلطی که دریافت کرده‌اند را با همان سرعتی که در حال مرور آنلاین اخبار مختلف و نوشتن نظرات خود در بخش کامنت ها هستند، فراموش کنند و با خبر واقعی روبرو شوند.
متاسفانه توانایی شناختی به طور قابل توجهی با افزایش سن کاهش می‌یابد و حتی تجربه زیسته بیشتر ما نیز از پس آسیب آن بر نمی‌آید اما خبر خوب اینکه مطالعه و تحصیل می‌تواند آسیب پذیری در برابر اخبار جعلی را کمتر کند. از طریق آموزش، ما می‌توانیم مهارت‌های فراشناختی خود را توسعه دهیم و به استراتژی‌هایی برای نظارت و تنظیم تفکر خود دست پیدا کنیم.
جلوگیری از جعل و انتشار اخبار نادرست امری محال است و این تنها کاری است که برای مراقبت از ذهن و روحمان می‌توانیم انجام دهیم.