همشهری آنلاین: در طول ۴ دهه گذشته ما به چه چیزهایی یا به چه کسانی خندیده ایم؟ جنس شوخی هایی که در طول ۴ دهه گذشته ما را به خنده واداشته، چه تغییری کرده است؟ این روزها ایرانی ها چه چیزهایی و چه کسانی را بامزه و بانمک و شوخ‌طبع می دانند و نگاه‌شان به طنز و کمدی چقدر با دهه های گذشته توفیر کرده است؟ شاید با نگاه به خنده‌سازان دهه های گذشته بتوان به تغییراتی که در ذائقه و سلیقه جامعه ایرانی برای خندیدن رخ داده پی برد. در مطلب پیش رو، نام تعدادی از برنامه های خنده‌ساز را مرور کرده ایم که هنوز در خاطره جمعی چند نسل حضور دارند.
مثل‌آباد (۱۳۶۰)، محله بروبیا (۱۳۶۱)، محله بهداشت (۱۳۶۳)
در دهه ۶۰، خندیدن بی‌دلیل مجاز نبود و اگر برنامه ای یا کسی قصد خنداندن مردم را داشت، حتما باید پیامی را هم ضمیمه کارش می کرد. این پیام به شکل واضحی درک و دریافت می شد تا هر گونه شائبه لغو و لودگی را ملغی کند. یکی از اولین سریال هایی که با این رویکرد در بعد از انقلاب نمایش داده شد، «مثل‌آباد» به کارگردانی رضا ژیان بود که از شبکه یک پخش شد. در هر قسمت از این مجموعه ۶ قسمتی یک ضرب‌المثل در قالب داستان به تصویر کشیده می شد. بازیگران این مجموعه را اکبر عبدی، حمید جبلی، مرحوم آتیلا پسیانی، مرحوم رضا ژیان، مرحوم اسماعیل داورفر، مرتضی ضرابی و... تشکیل می دادند که از این جمع اکبر عبدی و حمید جبلی در ادامه فعالیت‌شان به عنوان بازیگران آثار کمدی شناخته شدند. در سال های بعد دو مجموعه دیگر هم با همین گروه بازیگران ولی با کارگردانان دیگر ساخته شدند.
«محله بروبیا» به کارگردانی داریوش مودبیان، مجموعه ای ۱۲ قسمتی بود که هدفش آشنایی بچه ها با واژه «قانون» و کاربردش در زندگی روزمره بود. این مجموعه همچنین بچه ها را با اتفاقاتی که ممکن است در خارج از منزل با آنها روبرو شوند آشنا می کرد و به آموزش علایم راهنمایی و رانندگی در قالب طنز می پرداخت. در این مجموعه از سرود هم برای جذاب کردن کار بهره برده شده بود که در نوع خود در دهه ۱۳۶۰ جالب بود. باز هم آموزش به زبان طنز. علاوه بر تعدادی از بازیگران مجموعه مثل‌آباد، مرحوم فردوس کاویانی و محمود جعفری و فاطمه معتمدآریا هم در این مجموعه حضور داشتند.
مجموعه سومی که با همان حال‌وهوا و با هدف آموزش به زبان طنز ساخته شد، «محله بهداشت» بود که کارگردانی‌اش را بیژن بیرنگ بر عهده داشت. «محله بهداشت» هم ۱۲ قسمت داشت و تلاش می کرد تا کودکان را با مقوله «بهداشت» و کاربردش در زندگی روزمره آشنا کند. این مجموعه هم از ترانه بهره می برد. اما این ترانه ها اسباب دردسر شدند.
«صبح جمعه با شما» و «هفته‌نامه گل‌آقا»
در دهه‌های ۶۰ و ۷۰، برنامه رادیویی «صبح جمعه با شما» بامزه‌ترین و شیرین‌ترین دقایق را برای شنوندگان رادیو به ارمغان می آورد. آدم اصلی این مجموعه مرحوم منوچهر نوذری بود گه با تبحرش در تیپ‌سازی و بداهه‌گویی، شخصیت های بامزه ای مثل «آقای دست‌ودل‌باز» و «آقای ملوّن» را خلق کرد. از دیگر طنزپردازان این برنامه باید به منوچر آذری، علیرضا جاویدنیا و مرحومان فرهنگ مهرپرور، نعان کیانی، رضا عبدی، حسین امیرفضلی، حسین عرفانی، عزت‌الله مقبلی و... اشاره کرد. در این برنامه هم هدف از خنده و شوخی و طنز آموزش مسائل شهروندی و اخلاقی و گاه انتقادهای بسیار کوچک از برخی مسائل مدیریتی کشور بود.
دهه ۷۰ دوران اوج هفته‌نامه طنز «گل‌آقا» به مدیریت کیومرث صابری فومنی بود. هفته‌نامه گل‌آقا، مدیران معمولا دولت سازندگی را به عنوان سوژه‌هایی همیشگی در طنزهای تصویری روی جلدش می آورد، طنزهایی که با زبانی ساده، نقدهایی را به سیاست‌های داخلی و خارجی دولت مطرح می‌کرد، آن‌چنان‌که به نقدشونده هم برنخورد.
«ساعت خوش» (۱۳۷۴)
این مجموعه شامل آیتم‌های کوتاه طنز بود که رویکردش به طنز با برنامه ای مثل «صبح جمعه با شما» بسیار متفاوت بود. بر خلاف «صبح جمعه با شما» که اغلب در خصوص موضوعاتی مثل افلاس کارمندان دولت یا زورگویی صاحبخانه و مانند اینها بود و بر صدور پیام اخلاقی در هر قسمت هم اصرار داشت، در «ساعت خوش» موقعیت ها وارونه بود، مثلا مستاجرها زورگو بودند یا کسانی که قرار بود به کسی آدرس بدهند بیشتر او را گمراه می کردند. این مجموعه آغازگر حرکتی تازه و معرفی بازیگران جدیدی در عرصه کمدی شد. مهران مدیری، رضا عطاران، سعید آقاخانی، نارد سلیمانی، یوسف صیادی نصرالله رادش، حمید لولایی، رضا شفیعی جم و... بودند که برخی از آنها به دلیل شهرتی که در کوتاه‌زمانی تحصیل کردند، مدتی از کار ممنوع شدند.
سریال های موفق کمدی
در دهه ۸۰، مجموعه های «زیر آسمان شهر» (مهران غفوریان)، «پاورچین»، «نقطه چین»، «شب های برره» (مهران مدیری) «خانه به دوش»، «متهم گریخت»، «ترش و شیرین» و «بزنگاه» (رضا عطاران) تلقی جدیدی از طنز را شکل دادند که مبتی بر نقد اجتماعی بود. سلطان بلامنازع کمدی در دهه ۱۳۹۰، مجموعه تلویزیونی «پایتخت» (سیروس الوند) بودکه نقد روحیات ایرانی در قالب شخصیت های مختلف باعث موفقیت آن شد. در سال های اخیر برنامه «خندوانه» استندآپ کمدی را در جامعه ترویج داد که به دلیل محدودیت هایی که در اجرای این طنز در ایران وجود دارد، چندان فراگیر نشد.