همشهری - نیلوفر ذوالفقاری: یکی از پمپ بنزین‌های قدیمی شهر با ذوق و سلیقه سازندگان به یک جاذبه تفریحی و گردشگری تبدیل شده است. قدمت این جایگاه و بنای زیبایی که دارد باعث شد به ثبت میراث فرهنگی برسد. این سومین موزه صنعت نفت در کشور و البته اولی در تهران است. یک بعدازظهر تابستانی یا یک روز تعطیل را به بازدید از این موزه جالب اختصاص دهید. البته خیالتان راحت باشد، اینجا خبری از بوی تند بنزین نیست!
پمپ بنزین از کار افتاده
تهران در اوایل دوره پهلوی اول صاحب جایگاه‌های سوخت یا همان پمپ بنزین شد. اولین پمپ بنزین سال ۱۳۱۰ در تقاطع خیابان‌های مولوی و ولیعصر(پهلوی) ساخته شد و به ترتیب جایگاه‌های دیگری در نقاط مختلف ایجاد شد تا سال ۱۳۱۷ که جایگاهی در خیابان سعدی، نرسیده به خیابان انقلاب ساخته شد. جایگاهی که فقط یک سکو داشت و بنای آن مطابق ذوق و سلیقه معماری ایران با آجرها و طاق‌نما و کاشی های‌هفت‌رنگ و معرق ساخته شد. پمپ بنزین دروازه دولت تنها بازمانده پمپ بنزین‌های زمان خود است که بنای آن با ویژگی‌های معماری سنتی همچنان حفظ شده است. این پمپ بنزین به عنوان جایگاه سوخت ۶ ثبت شده اما در واقع سومین پمپ بنزینی است که در تهران ساخته شده است. طبق سند و بنچاق موجود، این مکان در سال ۱۳۱۷ فروخته شده و می‌توان حدس زد همان سال‌ها ساخت پمپ بنزین در آن شروع شده است. پمپ بنزین دروازه دولت بعد از بیشتر از ۵۰ سال فعالیت، بالاخره در سال ۱۳۷۱ به طور کامل تعطیل شد. فضای آن به مدت ۱۵ سال در اختیار شهرداری بود. تا اینکه مسئولان تصمیم گرفتند این فضای قدیمی را به مکانی برای بازدید شهروندان تبدیل کنند. مرمت و بازسازی پمپ بنزین دروازه دولت از سال ۱۳۹۵ شروع شد تا بالاخره این موزه در اولین روز تابستان امسال افتتاح شود.
صف ماشین‌های نوستالژیک
موزه شامل دو بخش فضای باز و فضای بسته است. از شلوغی اطراف ایستگاه متروی دروازه دولت که رد شویم، چند قدم پایین‌تر در خیابان سعدی به نرده‌های آهنی حیاط موزه می‌رسیم. حیاط موزه در واقع بخش فضای باز موزه است که در قدیم مسیر تردد ماشین‌ها و قرار گرفتن پمپ بنزین‌ها بوده است.
در گوشه‌ای از حیاط انواع دستگاه پمپ بنزین و تلمبه (دیسپنسر) قرار گرفته و چیدمان به شکلی است که سیر تکاملی آنها را نشان می‌دهد. ۶ ویترین شیشه‌ای در کف زمین قرار داده شده تا بازدیدکنندگان مسیر لوله‌ها از مخزن و تانک سوخت‌رسان به جایگاه و پخش فرآورده‌ها را به خوبی ببینند. سال‌ها قبل در پمپ بنزین‌ها قسمتی به نام شعبه نفت وجود داشت که در واقع شبیه فروشگاه بود. در این قسمت نفت، روغن و امشی (دارویی از مواد نفتی برای دفع حشرات) فروخته می‌شد. در موزه پمپ بنزین این اتاقک به همان شکل قدیم در گوشه حیاط قرار دارد. کف اتاق هم ۲ مخزن نفت سفید درون محفظه شیشه‌ای دیده می‌شود. در کنار این اتاقک پیکرهایی قرار گرفته که از روی عکس و فیلم‌های قدیمی و ژست‌هایی که مردم در پمپ بنزین می‌گرفتند، ساخته شده‌اند. بخش دیگری که توجه بازدیدکنندگان را جلب می‌کند، خودروهای نوستالژیکی است که به شکل نمادین در پمپ بنزین هستند. چند اتومبیل قدیمی مثل فولکس قورباغه‌ای، بنز ۱۹۰ که تاکسی‌های قدیم تهران از این نوع و با رنگ سفید و مشکی بودند و پژو ۵۰۴ متعلق به شهید تندگویان (وزیر نفت زمان جنگ) در حیاط موزه قرار گرفته است. البته چند موتورسیکلت قدیمی هم در صف پمپ بنزین ایستاده‌اند.
ساختمان قدیمی موزه
فضای بسته همان ساختمان قدیمی پمپ بنزین است که در سال ۱۳۱۹ ساخته شده و شامل سه اتاق کوچک است. در هر کدام از اتاق‌ها به موضوع مشخصی پرداخته شده است. اتاق اول در مورد اهمیت تاریخی دروازه دولت و این پمپ بنزین است. در این اتاق یک فیلم کوتاه ۱۰ ثانیه‌ای برای بازدیدکنندگان نمایش داده می‌شود که از پمپ بنزین دروازه دولت در سال ۱۳۲۰ گرفته شده است. از مهمترین اشیای این اتاق و البته کل موزه، دفترچه‌ای قدیمی است که نشان می‌دهد این پمپ بنزین در فهرست جایگاه‌های شهر تهران در سال ۱۳۳۰ ثبت شده است. یکی دیگر از اشیای ارزشمند و جالب این اتاق هم ظرفی شیشه‌ای حاوی آخرین نمونه بنزین باقی‌مانده در لوله‌های زیرین جایگاه پمپ بنزین است. اتاق دوم انواع فرآورده‌های بنزینی را به بازدیدکنندگان معرفی می‌کند. ۲ خط زمانی یکی مربوط به ایران و دیگری مربوط به جهان در این اتاق وجود دارد که انواع رخدادها و اولی
ن‌های مربوط به صنعت نفت و سوخت را نشان می‌دهد. یک صفحه‌نمایش لمسی هم در این اتاق وجود دارد که روی آن عکس‌ها و فیلم‌های مربوط به ۱۷ موزه پمپ بنزین مختلف در دنیا به نمایش گذاشته شده است. اتاق سوم کمی تخصصی‌تر است و به پروسه سوخت‌رسانی از نظر فنی و قطعات داخلی ماشین که درگیر این مرحله هستند می‌پردازد. انواع نازل‌ها و تلمبه، صفحه آمپر (گیج) اتومبیل‌های مختلف و نازل هلیکوپتر در این اتاق دیده می‌شوند. سندهای موجود در این بخش شامل کوپن نفت، تمبر با موضوع نفت، نقشه جایگاه در سال ۱۳۳۰، اسناد مربوط به آمار فروش بنزین، گازوییل و سایر فرآورده‌های نفتی این جایگاه در دهه های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ و اسنادی راجع به میزان لیتر مخازن در سال‌های مختلف، چراغ‌های نفتی و آگهی‌های روزنامه اطلاعات با موضوع نفت مربوط به اوایل دهه ۱۳۰۰ است.
گشت و گذار دلپذیر
یکی از مهمترین موضوعات موقع بازدید از یک موزه، وجود راهنمای آگاه و اطلاعات کامل از بخش‌های مختلف موزه است. در غیر این‌صورت بازدیدکنندگان سردرگم می‌شوند یا حتی از بعضی بخش‌های موزه سر در نمی‌آورند. خوشبختانه در موزه پمپ بنزین راهنماها اطلاعات خوبی دارند و با حوصله درباره هر بخش توضیح می‌دهند. جدا از این در کنار هر بخش یا وسیله روی یک لوح، توضیحات کامل نوشته شده است. وسایل درون ساختمون مرتب و منظم و بعضی هم درون محفظه‌های شیشه‌ای قرار گرفته‌اند. هوا و تهویه ساختمان هم خوب است و می‌توانید با خیال راحت در این گرمای تابستان ساعتی را ور فضای خنک موزه سپری کنید. هزینه بلیت این موزه ۵ هزار تومان است. راه دسترسی به آن هم خیلی آسان است، کافی است با مترو خودتان را به ایستگاه دروازه دولت برسانید.
بنزین یا آب دهان شیطان!
روزگاری در تهران تعداد اتومبیل‌ها به تعداد انگشتان دست بود. اتومبیل‌هایی که برای شاه و در یکی دو سفارتخانه بودند و کم کم بعضی از مقامات تراز اول مملکت توانستند برای خودشان اتومبیلی داشته باشند. با این حال وضع بنزین سر و سامانی نداشت. جالب اینکه به بنزین، آب دهان شیطان می‌گفتند چون با یک جرقه آتش به پا می‌کرد. البته همان روزها به دوچرخه هم می‌گفتند پسر شیطان چون باورشان نمی‌شد کسی بتواند روی ۲ چرخ تعادلش را حفظ کند! با این حساب کسی حاضر به فروش بنزین نمی‌شد. تا اینکه شرکت نفت انگلیس، با قرار پنجاه پنجاه، بنزین را در پیت‌های حلبی ۱۵ لیتری در اختیار فروشندگان بنزین گذاشت. فروشندگان بنزین در ابتدا نفت فروش‌های دکاندار بودند و بعد از آن دربان‌های کاروانسراها که به تدریج به صورت گاراژ در می‌آمدند. کم کم سر و کله بنزین در عطاری‌ها و بقالی‌ها پیدا شد. قهوه‌چی‌ها و کاروانسرادارها هم بنزین می‌فروختند. شرکت نفت انگلیس، تلمبه که بعدها نام پمپ گرفت را به جاده‌ها و بعد به شهر آورد. تلمبه‌ها عبارت بودند از دو شیشه استوانه‌ای شکل ۵ لیتری که کنار هم روی تلمبه نصب شده بودند و با زدن تلمبه توسط دست یکی از آنها پر و با باز کردن شیر، داخل باک اتومبیل تخلیه می‌شد. با خالی شدن یکی، دیگری پر می‌شد. تلمبه‌های روسی یک شیشه ۵ لیتری داشت.