همشهری آنلاین- الهام مصدقی راد : در سال‌های اخیر با تأکید مقامات عالی قوه قضاییه مبنی بر کاهش مجازات حبس، این نوع مجازات جای خود را به مجازات جایگزین داده است؛ مجازاتی که ضمن کاهش تعداد زندانیان و جلوگیری از بروز تبعات منفی اجتماعی، شخصی و خانوادگی، موجب آگاهی‌بخشی مجرم و ارتقای سطح دانش و اطلاعات او به‌ویژه در حوزه جرم ارتکابی خواهد شد. این نوع مجازات با درنظر گرفتن شرایطی ویژه که قانون مجازات اسلامی معین کرده، درخصوص جرائم زیست‌محیطی نیز به اجرا در می‌آید. در برخی موارد احکام صادره از سوی دادگاه نشان می‌دهد، مجازات زیست‌محیطی جایگزین حبس درخصوص جرائم و پرونده‌های غیرزیست‌محیطی نیز صادر شده است. محمد داسمه، وکیل بسیار جوان دادگستری و چهره‌ای شناخته شده در میان فعالان و دوستداران محیط‌زیست است که وکالت پرونده‌های این حوزه را بدون دریافت حق وکالت انجام می‌دهد. او در پرونده‌های متعدد محیط‌زیستی و برخی موارد پرونده‌های میراثی نیز فعالیت داشته و در عمده آنها سربلند بیرون آمده است. داسمه از هواداران صدور مجازات‌های جایگزین در حوزه محیط‌زیست است و حالا در گفت‌وگو با همشهری از صدور احکام خلاقانه برخی قضات در مجازات جایگزین حبس در جرائم زیست‌محیطی سخن گفته است. احکامی که در بسیاری موارد مجرمان محیط‌زیستی را به دوستداران و فعالان محیط‌زیست تبدیل کرده است و موجب شده متخلفان سابق، خود به برخورد با متخلفان محیط‌زیستی بپردازند.
آقای داسمه، بیشترین جرائم محیط‌زیستی شامل چه مواردی است؟
در این حوزه با چند تخلف مواجهیم. تصرف عدوانی اراضی، تغییر غیرمجاز کاربری اراضی زراعی و باغی، ساخت‌وساز غیرقانونی در حریم و بستر رودخانه، حفر غیرمجاز چاه آب، برداشت غیرمجاز آب، شکار غیرمجاز حیات وحش، چرای غیرمجاز در حوزه منابع طبیعی، صید غیرمجاز، تهدید علیه بهداشت عمومی و ... اما در میان تمامی این موارد ۳ مورد تصرف عدوانی و تغییر کاربری غیرمجاز، شکار غیرمجاز و تهدید علیه بهداشت بیشترین موارد تخلف است.
عمده متخلفان در این جرائم افراد حقوقی هستند یا حقیقی؟
از هر دو طیف هستند. در موضوع تهدید علیه بهداشت، شهرداری‌های متعددی در شهرهای کشور متخلف شناخته شده و محکوم شده‌اند. در تصرف عدوانی و شکار و صید غیرمجاز هم متخلفان حقیقی زیاد هستند. براساس آرایی که توسط پژوهشگاه ملی قوه قضاییه منتشر شده این تخلفات در تمامی استان‌ها و شهرستان‌ها هم وجود دارد.
جریمه متخلفان معمولا پرداخت جزای نقدی و حبس است. در چه مواردی می‌توان مجازات جایگزین حبس را برای متخلف درنظر گرفت؟
طبق ماده ۶۵قانون مجازات اسلامی، اعمال مجازات جایگزین حبس در جرائم عمدی که حداکثر مجازات آن ۳ماه است، الزامی است؛ به‌عنوان مثال در قانون شکار و صید، بیشترین جرائم مجازاتشان حداکثر ۳ ماه است و اینجا قاضی مکلف است مجازات جایگزین حبس بدهد. در جرائم عمدی که مجازات حبسش ۳ماه و یک روز تا ۶ماه است باز هم مجازات جایگزین حبس، الزامی است؛ مگر اینکه متخلف به‌دلیل ارتکاب جرم عمدی، دارای سابقه محکومیت کیفری باشد که از مدت اجرای آن ۵سال نگذشته باشد. در همین ماده ۶۵، به مجازات جایگزین حبس اختیاری هم اشاره شده، به این صورت که در جرائم عمدی که حداکثر مجازات بیش از ۶ماه تا یک‌سال است قاضی می‌تواند به اختیار خودش مجازات جایگزین حبس درنظر بگیرید؛ به این شرط که مجرم، سابقه ارتکاب جرم نداشته باشد. البته طبق ماده ۶۴قانون مجازات اسلامی، اجرای مجازات جایگزین حبس، شرایطی دارد که عبارتند از گذشت شاکی خصوصی، احراز جهات مخففه، ملاحظه نوع جرم و کیفیت ارتکاب آن، ملاحظه آثار ناشی از جرم، ملاحظه سن، مهارت، شخصیت، سابقه مجرم و ملاحظه وضعیت بزه‌دیده.
بیشترین مجازات جایگزین حبس برای چه تخلفاتی صادر می‌شود؟
۹۹درصد برای شکار و صید اعمال می‌شود چون دوره حبس این تخلفات تا ۶ماه است و این مجازات الزامی است.
این مجازات جایگزین حبس شامل چه مواردی است؟
شامل دوره مراقبت، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی، جزای نقدی روزانه و محرومیت از حقوق اجتماعی. دوره مراقبت به‌عنوان مثال یعنی مجرم باید با حکم دادگاه و با تشخیص اداره محیط‌زیست منطقه یک کتاب در مورد محیط‌زیست مطالعه کرده و امتحان بدهد. یا مکلف است برای حیات وحش علوفه تهیه کند. در خدمات عمومی رایگان هم مواردی از قبیل محیط‌بانی، پاکسازی بستر رودخانه، جمع‌آوری زباله و ... درنظر گرفته می‌شود. البته هردو مورد را هم می‌توان به‌صورت همزمان با تشخیص قاضی در نظر گرفت.
بازدارندگی و اثرات این نوع مجازات چقدر است؟
سیاست قوه قضاییه و سیاست کلی نظام، حبس‌زدایی است و به این موضوع در دوره تحول قوه قضاییه بسیار تأکید می‌شود. به‌گفته حجت‌الاسلام محسنی‌اژه‌ای یک روز حبس می‌تواند زندگی فرد را دگرگون کند. این دگرگونی و تأثیرات منفی در جوامع کوچک بسیار زیاد است و تا سال‌ها حتی خانواده او را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، اما در مجازات‌های جایگزین که به آنها مجازات کنشی هم می‌گویند، مجرم و حتی خانواده او به محیط‌زیست علاقه‌مند می‌شوند و رفتار مجرمانه را دیگر تکرار نخواهند کرد. ما شکارچیان بسیاری داریم که با همین روش هم‌اکنون به بهترین محیط‌بان‌ها تبدیل شده‌اند، یا شکارچیانی داریم که حالا به جای اسلحه شکاری، دوربین دستشان گرفته‌اند و از حیات وحش عکاسی می‌کنند. در بررسی‌های جرم‌شناسی، اینگونه مجازات‌های جایگزین بسیار مورد تأکید و استقبال قرار گرفته است. مجازاتی مؤثر است که موجب تأثیر مثبت در زندگی فرد شده و او بتواند در اجتماع ظاهر شود. در دنیا مجازاتی جواب داده که دلیل بروز جرم و زمینه‌های جرم‌خیزی را حذف کرده و باعث بازگشت مجرم به جامعه شود، این نوع مجازات باعث کاهش آمار جرائم نیز خواهد شد.
پس در حوزه شکار و صید که بیشترین صدور مجازات جایگزین حبس را به خودشان اختصاص داده‌اند، با کاهش جرائم روبه‌رو بوده‌ایم؟
بله، طبق مشاهدات و بررسی‌های اولیه این اتفاق افتاده است.
متخلفان محیط‌زیست معمولا در همان محل زندگی خود تخلفات زیست‌محیطی را انجام می‌دهند و در همان محل نیز به جرم رسیدگی و مجازات اعمال می‌شود. برخورد جوامع محلی با متخلفانی که مشغول اجرای مجازات جایگزین هستند، چگونه است؟
همانقدر که مجازات حبس، اثرات منفی در جوامع کوچک و محلی دارد، مجازات جایگزین، مورد پذیرش این جوامع هستند، فرد را می‌پذیرند و موجب علاقه‌مند شدن جامعه محلی به محیط‌زیست نیز می‌شوند.
نمونه‌هایی از مجازات جایگزین حبس در تخلفات زیست‌محیطی
بیشتر بخوانید :