همشهری آنلاین - الهام مصدقی راد : تا چند سال قبل گاهی روزها وقتی به بیرون پنجره نگاه می کردیم ، بال زدن یکی دو پروانه را در میان باغچه می‌دیدیم ، حتی در همین تهران شلوغ . اما حالا چند سالی است این نازک بالان رنگارنگ ، دور گل های باغچه نمی گردند. پروانه ها کم شده اند نه فقط در شهرهای بزرگ که توسعه و ساخت و ساز ، تیشه به ریشه گیاهان زده که در دشت ها و کوهستان ها هم با کاهش جمعیت پروانه ها مواجهیم . تمامی حشرات حتی کوچکترینشان مانند دیگر گونه ها در چرخه اکولوژیک تاثیر قابل توجهی دارند. کاهش جمعیت یک گونه میتواند نشانگر کاهش گیاهان وابسته به آن حشره باشد، گیاهی که خودش نقش موثری در همان چرخه اکولوژیک بازی میکند و افزایش یا کاهش بی رویه اش در محیط زیست و زندگی انسانها تاثیرگذار خواهد بود. « علیرضا نادری » پروانه شناس در گفت و گو با همشهری چرای بی رویه دام را عامل اول کاهش جمعیت پروانه ها در ایران می‌داند . نادری ۵۰ ساله که از همان کودکی مانند تمام هم سن و سالانش مجذوب زیبایی پروانه ها بوده و دنبالشان میکرده حالا ۳ کتاب و ۱۷ مقاله در همین حوزه تالیف کرده ، چندین پروانه جدید شناسایی و به دنیا معرفی کرده و پروانه ای نیز به نامش نامگذاری شده است. او معتقد است اگر چرای بی رویه دام ها متوقف شود ، پروانه ها میتوانند خودشان را با تغییر اقلیم تطبیق دهند و نابود نخواهند شد.
اهمیت پروانه ها در چیست ؟
اهمیت وجود حشرات خودش جای بحث دارد اما پروانه ها گرده افشان های مهمی هستند که برای بقای بسیاری از گیاهان به طور خاص اهمیت دارند. برخی گیاهان بقای خود را به پروانه مدیونند و برخی پروانه ها نیز حیاتشان به گیاه وابسته است. پروانه ها روی بعضی گیاهان تخم می‌گذارند و لارو یا همان تخم ها از گیاه تغذیه میکنند ، به این گیاهان میگویند میزبان لارو. بعضی گیاهان نیز محل تغذیه پروانه بالغ است و پروانه از شهد آنها می‌نوشد. حضور یا عدم حضور این دو دسته گیاه ، بقای پروانه را رقم می‌زند . وقتی پروانه‌ای را در منطقه ای می‌بینیم می فهمیم آن گیاه وجود دارد. گیاه به طور مستقیم تحت تاثیر آب و هوا ، اقلیم و تهدیدات اکوسیستمی است پس اگر گیاهی از منطقه حذف شود پروانه اش هم حذف شده است.
در ایران چند گونه پروانه شناسایی شده است؟
۴۶۰ گونه پروانه در ایران شناشایی شده . برخی حشره شناس ها بید و پروانه را یکی می‌دانند. در مجموع ۵ هزار گونه پولک بال داریم که شامل پروانه ها، بیدها یا شاپرک‌ها است . اما سهم پروانه ها ۴۶۰ گونه است و بقیه بید یا شاپرک هستند . در دنیا بیش از ۲۰۰ هزار گونه پولک بال داریم.
تفاوتشان در چیست ؟
پروانه ها همه‌گی شان روز فعال هستند اما شاپرک و بید شب فعال و روز فعال هستند. اگر شب آنها را ببینید حتما بید یا شاپرک است ، پروانه ها شب ها فعالیت و پرواز ندارند . دیگر اینکه پروانه ها هنگام نشستن بالهایشان را پشتشان می‌بندند ، شاخک پروانه شکل گرز وسنجاق است اما شاخک بید انواع مختلف دارد.
پراکندگی پروانه ها در ایران چگونه است ؟ در کدام مناطق بیشتر دیده می‌شوند؟
در منطقه ارسباران در شمال اذربایجان شرقی بیشترین تنوع پروانه را داریم. در یک دره در یک روز ۷۰گونه پروانه قابل مشاهده است. اما مناطق دیگر هم وجود دارد. کرمان گونه های اندمیک و انحصاری دارد. چهارمحال بختیاری ،کهگیلویه و بویر احمد ، تهران ، مازندران ، البرز و... اما تنوعشان به اندازه ارسباران نیست. آنجا در چهار راهی بین جنگل های قفقاز و اروپایی ،ناحیه هیرکانی و ناحیه ایرانی تورانی قرار گرفته و انواع اکوسیستم را در خود جای داده است؛ مناطق بیابانی، شبه بیابانی، جنگل مختلط ،جنگل سوزنی وتنوع گیاهی داریم و البته منطقه حفاظت شده هم هست.
تفاوت گونه های گرمسیری وسردسیری چیست ؟
پروانه های گرمسیری زیبا ترند و تنوع رنگی و درخشندگی شان بیشتر است. در مناطق گرمسیر به دلیل تنوع گل و گیاه و تنوع زیستگاه ،تنوع رنگ بیشتر است. آمریکای جنوبی، آسیای جنوب شرقی و..معمولا اینگونه اند. ابعاد پروانه ها نیز در این مناطق بسیار بزرگتر است اما در مناطق سردسیری چون دوره رشد کوتاه تر است ابعاد پروانه ها هم کوچکتر باقی می‌ماند. ما در ایران هر دو نوع را داریم ،اما تنوع رنگی‌مان به اندازه مناطق گرمسیری نیست و بیشتر شبیه به تنوع رنگی پروانه های اروپاست. طول عمرشان هم متفاوت است، درمناطق سردسیر۳ تا ۴روز ودر گرم سیر حداکثر تا ۹ ماه است، عمر پروانه ها به یکسال نمی رسد.
چرا عمرشان انقدر کوتاه است ؟
ریز جثه ها عمر کوتاهی دارند. بالهای ظریف دارند و میلیون ها پولک دارند که ضد آب بوده و نور خورشید را کنترل میکنند که بدنشان گرم وسرد نشود. زمانی که از عمرشان میگذرد پولک ها شروع میکنند به ریختن و بالهایشان با رطوبت به هم میچسبد ، دیگر نمی‌توانند نورخورشید را کنترل کنند ، امکان پرواز ندارند و در نهایت می‌میرند.
از ۴۶۰ گونه ، گونه در حال انقراض هم داریم؟
از گونه های شناسایی شده در ایران ،گونه‌ای در حال انقراض نیست اما برخی گونه ها جمعیتشان به شدت کاسته شده است. مثلا در کوهستان ها به دلیل چرای بی رویه دام بسیاری از انواع گیاهان نابود شده اند و به دنبال آن نیز پروانه ها از بین رفته اند. دهها یا صدها گونه جانوری به این گیاهان وابسته اند . حدود ۱۰هزار گونه گیاه داریم که۲۰ درصد بومی و انحصاری ایران است و طبیعتا حشرات و پروانه ها هم بومی و انحصاری می‌شوند. تعداد کمی از پروانه ها مهاجرند و طولانی پرواز میکنند بقیه در همان منطقه ای که زندگی می کنند ، می میرند. در شهرهای بزرگ نیز در زمین های بایر یا ساخت و ساز میکنیم ویا بوستان می‌سازیم و در این فرایند گیاهان بومی منطقه وگیاهان خودرو را که میزبان حشرات و پروانه ها هستند و به اشتباه ،علف هرز خوانده می‌شوند از بین می‌بریم و ریشه کن میکنیم یا خاک و گیاه جدید جای آنها قرار می‌دهیم و به راحتی نسل پروانه ها را کم میکنیم. گیاهان جدید و غیر بومی نیز خودشان میتوانند میزبان آفت باشند و مشکلات اکولوژیک ایجاد کنند.
توسعه شهرها و پیشرفت در دیگر نقاط دنیا هم رخ می‌دهد ، وضعیت پروانه ها در این نقاط چگونه است؟
در بسیاری از کشورها به این موضوع فکر کرده اند مثلا نیویورک تپه ماهورهای جنگلی دارد که بخشی از آنها را برای پرندگان و حشرات ،دست نخورده باقی گذاشته اند و مردم نیز می‌بینند که اینجا پیش از توسعه و ساخت و ساز چه موجوداتی وجود داشته است.
این شفیره ها به جز گرما بازهم در معرض آسیب هستند ..
بله آنها که روی گیاه می‌مانند شاید خوراک دام شوند و آنها که در خاک قرار دارند هنگام شخم زدن و سیل از بین میروند یا پاکوب می‌شوند و شفیره نابود می شود.یکی از مشکلات ما علف چینی است و شفیره ها در تابستان و زمان علف چینی نابود می شوند.
اگر پروانه ها از بین بروند چه اتفاقی رخ خواهد داد ؟
وقتی حشرات دارند از بین میروند یعنی چرخه اکولوژیک دچار اشکال شده است. پروانه ها مستقیم در زندگی انسان نقش ندارند، به عنوان شاخص پایش باید از آنها یاد کرد. تاثیر پروانه ها گرده افشانی است که گیاه را زنده نگه میدارند و یا با خوردن بذر گیاه از افزایش بی رویه اش که میتواند برای طبیعت و کشاورزی مشکل ایجاد کند ، جلوگیری میکنند . نه بیماری زا هستند نه از موجودات دیگر تغذیه میکنند. متاسفانه چون انسان نمی تواند اثرات غیر مستقیم را درست ارزیابی و درک کند می‌گوییم پس مهم نیستند و نقشی ندارند اما هرگونه تغییر در طبیعت تاثیر اکولوژیکش را دارد.
مردم چگونه می توانند از پروانه ها محافظت کنند ؟
گل های وحشی و خودرو را نچینیم. اگر باغ، ویلا یا خانه محلی داریم گیاهان غیر بومی نکاریم ، گیاهان محلی بکاریم . با آبیاری نیز همان گیاهان محلی رشد خواهند کرد. از سموم و آفت کش ها کمتر استفاده کنیم، گونه های زیادی از حشرات با آفت کش ها از نابود می شوند. نرده و حصارها با را پوشش گیاهی بپوشانیم، این پرچین ها پناهگاهی امن برای پروانه ها و شفیره ها محسوب می‌شوند.
ماجرای پروانه نادری چیست ؟
در طول دوره کاری و فعالیتم تاکنون ۲۵ تاکسون یا پروانه جدید کشف و نامگذاری کردم. پروانه شناسان آلمانی نیز چند سال قبل در کرمان گونه جدیدی کشف کردند و آن را به احترام من ، نادری نام گذاشتند.
شما مجموعه پروانه دارید ؟
بله اما مجموعه علمی با مجموعه های زینتی متفاوت است. مجموعه های علمی ، پروانه ها را برای مطالعه و انتقال اطلاعات به نسل بعد جمع آوری میکنند. سابقه مجموعه های زینتی نیز به خاندان های سلطنتی اروپا برمی‌گردد ، به همین دلیل قبل از ابداع نام علمی ،اسامی سلطنتی و پر طمطراقی برای پروانه ها انتخاب می‌شده است ،مانند دوک ، آدمیرال ، سناتور و... .
مکث
تغییر اقلیم چقدر در کاهش جمعیت پروانه ها موثر است ؟
معتقدم تغییر اقلیم یک بخشی از انقراض است. انقراض در خیلی موارد اغاز تکامل است. در زمین شناسی ۵ انقراض جمعی بزرگ داشتیم. ۹۰درصد گونه ها از بین می‌رفتند و گونه های جدیدی به تکامل می رسیدند. اما انسان دارد روند انقراض را تسریع میکند. تغییر اقلیم وجود دارد اما ما داریم آن را تسریع می کنیم با کشاورزی غیراصولی، استفاده بی رو.یه ازآب های زیرزمینی ، پاکوب کردن خاک سطحی که باعث عدم نفوذ پذیری خاک میشود، چرای بی رویه و.. در کاهش جمعیت پروانه ها چرای بی رویه دام نقش اول را دارد. اگر دام نباشد جمعیت پروانه ها میتوانند خودشان را با تغییر اقلیم تطبیق دهند ، مثلا در گرما ، خودشان را همراه با گیاه میزبان ،سال به سال به ارتفاع بالاتر میبرند اما دام ، شانس بقا را میگیرد. یک پروانه به صورت شفیره میتواند چند سال بماند. پروانه هایی داریم که ۷ تا ۱۰ سال در شرایط بیابانی منتظر باران هستند. در پایه بته های گیاهی که تغذیه میکند یا در خاک می ماند و مواردی داشتیم که بعد از حدود ۷ سال با وقوع بارندگی ، از داخل شفیره ها پروانه ظاهر شده است. آنها که مقاومت بیشتری در خشک سالی دارند در این شرایط دوام می آورند. شفیره ها سنسورهای حساس به رطوبت دارند که بعد از بارش و رطوبتی که به شفیره میرسد باعث باز شدن آن می شود. در این دوران ،شفیره در حالت خواب است. ۶۰ تا ۷۰درصد یک جمعیت حدودا هزار نفری شفیره در برابر گرما از بین می‌رود و فقط تعدادی شان بعد از چندسال بارندگی پروانه می‌شوند.
بیشتر بخوانید :