همشهری آنلاین - الهام مصدقی راد
پارک های جنگلی یکی از مهمترین بخش های فضای سبز در اطراف شهرها محسوب میشوند که تاثیرات زیست محیطی مثبتی دارند. تلطیف هوای آلوده شهرهای بزرگ، جلوگیری ازساخت و سازهای بی رویه در ارتفاعات یاحاشیه شهرها، ذخیره منابع آبی و بارندگی ها و همچینین کارکرد تفریحی و تفرج گاهی از جمله این تاثیرات است. ایران دارای حدودا ۳۲۰ پارک جنگلی است که تنها ۳۰ مورد آن طبیعی و مابقی دست کاشت هستند. اهمیت و تاثیرات مثبت زیست محیطی این پارک ها چه از نوع طبیعی و چه از نوع انسان ساخت، توجه به احداث و نگهداری آنها را بسیار مضاعف می‌کند. بی توجهی به گونه های گیاهی انتخابی، عدم نگهداشت درست گونه ها و حتی عدم رعایت ظرفیت های گردشگری و همچنین در نظرنگرفتن نیازهای گردشگران، می تواند کارکردهای پارک های جنگلی را دچار خدشه وآسیب کند. پریسا پناهی، دانش آموخته دکترای جنگل و عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور در گفت و گو با همشهری به اهمیت این پارک ها و سابقه احداث آنها در دنیا پرداخته و ضمن اشاره به وضعیت پارک های موجود کشور معتقد است آموزش و فرهنگ سازی به مردم و گردشگران، ضمن پاسخ گویی به کارکرد تفریحی، نقش موثری در حفاظت از این پارک ها و گونه های گیاهی موجود در آنها ایفا خواهد کرد.
فضای سبز شهری شامل چه مواردیست؟
فضای سبز شهری به تمام پوشش گیاهی درون و حاشیه شهرها گفته می‌شود که به طور عمده شامل پارک‌های جنگلی، پارک‌های شهری، باغ‌ها، درختان خیابانی و حتی فضاهای سبز داخل منازل است. فضاهای سبز به‌عنوان یکی از مهمترین عناصر شهری شناخته شده که ضمن تلطیف هوا و حفظ تنوع زیستی، با جذب آلاینده‌ها باعث بهبود کیفیت هوا و بهبود شرایط زیستی شهروندان میشوند. تنوع زیستی شامل حیوانات، گیاهان و میکروارگانیسمها می باشد که نتیجه میلیاردها سال تکامل موجودات است.
تخریب این گونه‌ها چه پیامدهایی دارد؟
وقتی یک زیستگاه یا پارک جنگلی طبیعی یا دست‌کاشت تخریب شده و از بین می‌رود، برخی از گونه‌های گیاهی موجود در آن زیستگاه نیز از بین رفته یا در معرض انقراض قرار می‌گیرند. برگرداندن این گونه‌های گیاهی به شرایط قبل، کار ساده‌ای نیست. طی ۵۰ تا ۶۰ سال گذشته شاهد نابودی مساحت وسیعی از جنگلها، فرسایش خاک، کاهش ذخایر آب‌های زیرزمینی و. . بوده ایم. خشک شدن تالاب‌ها، چشمه‌ها و ... موجب میشوند ما گونه‌های گیاهی را از دست بدهیم و این باعث کاهش تنوع زیستی می‌شود. اگر زیستگاه‌ها از بین بروند، رویشگاه‌های طبیعی نابود میشوند، گونه‌های بومی و انحصاری در نقاط مختلف دنیا را از دست خواهیم داد و زندگی برای انسان هم سخت خواهد شد. این یک چرخه است. انسان ها برای داشتن محیط زیست خوب باید در کنار زندگی شهری، به گیاهان هم توجه کنند.
اهمیت این موضوع در شهرهای بزرگ قطعاً بیشتر خواهد بود.
بله. در شهرهای بزرگ، جمعیت زیاد و تعدد منابع آلاینده به‌ویژه وسایل نقلیه و کارخانجات و صنایع، باعث افزایش گازهای گلخانه‌ای و افزایش گرمای زمین میشوند. بنابراین، تردیدی نیست که در شهرهای بزرگ و پرجمعیت، فضاهای سبز شهری به‌ویژه پارک‌های جنگلی به‌عنوان منابع جذب دی‌اکسید کربن و عامل کاهش دما نقش زیادی در بهبود شرایط زیستی و ارتقا کمی و کیفی زندگی شهری ایجاد می‌کنند. به همین دلیل، امروزه اهمیت حفظ و توسعه فضاهای سبز شهری در کلان‌شهرها ملموس‌تر شده است. از سوی دیگر، فضاهای سبز شهری به‌دلیل برخورداری از گونه‌های گیاهی متنوع، کارکردها و عملکردهای متنوعی دارند که مجموعه آنها به بهبود شاخص‌های سلامت شهروندان کمک می‌کنند. این شاخص ها فاکتورهایی هستند که برای سنجش سطح سلامت جامعه و شهروندان به کار می‌روند. شاخص‌هایی همچون میانگین عمر، نرخ مرگ و میر، نرخ بیماری و نرخ باروری.
در میان فضاهای سبز شهری، پارک‌های جنگلی چه مزایا و کارکردهایی دارند؟
پارک‌های جنگلی یک بوم‌سازگان جنگلی هستند که منشا آنها می‌تواند طبیعی، نیمه طبیعی یا انسان‌ساخت باشد. هدف اولیه احداث آنها هم تفرج و هم حفظ طبیعت بوده است. این پارک‌ها توده‌های فشرده و غنی از درختان و درختچه‌ها بوده و مزایای محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی بی‌شماری دارند. ازجمله مزایای محیط زیستی پارک های جنگلی می توان به کاهش آلودگی هوا، انتشار گازهای گلخانه‌ای، افزایش سطح تنوع زیستی و کاهش دمای هوا اشاره کرد. ایجاد هویت ملی و انسجام اجتماعی و بهبود سلامت روانی و جسمی جامعه نیز ازجمله مزایای اجتماعی است. در خصوص مزایای اقتصادی هم می‌توان به کاهش هزینه‌های انرژی، کاهش هزینه‌های حوزه سلامت و افزایش ارزش املاک اشاره کرد.
ایجاد این پارک‌ها از چه زمانی در ایران رواج پیدا کرد؟
بعد از ملی شدن جنگلها و مراتع. هدف از احداث شان هم بهبود وضعیت اکولوژیک و محیط زیست شهری و در عین حال پاسخ به نیازهای تفریحی و تفرجی شهروندان بود و عموماَ در حومه شهرها ایجاد شدند.
پارک های جنگلی ایران عمدتاً از نوع طبیعی هستند یا انسان ساخت؟
عمده پارک های جنگلی ایران دست کاشت هستند. بالغ بر ۳۰ پارک جنگلی طبیعی و حدود ۲۹۰ پارک جنگلی دست کاشت در کشور وجود دارند. در چند استان مانند استان های شمالی و غربی کشور به دلیل وجود عرصه های جنگلی، پارک های جنگلی به طور عمده طبیعی هستند. به عنوان نمونه، دراستان کردستان که در دل جنگل های زاگرس واقع شده، ۱۱ پارک جنگلی وجود دارد که ۵ مورد آن طبیعی و ۶ مورد انسان ساخت است. استان چهارمحال و بختیاری نیز دارای ۱۵ پارک جنگلی است که ۶ مورد آن طبیعی و ۹ مورد آن انسان ساخت است. در نقطه مقابل، به عنوان مثال، استان قزوین تنها یک پارک جنگلی دارد که دست کاشت است.
وضعیت استان تهران از نظر پارک های جنگلی چگونه است؟
طبق آماری که سال ۱۴۰۱ منتشر شد، تهران ۲۴ پارک جنگلی دارد که همه آنها دست کاشت هستند. برخی از این پارک ها مانند خرگوش دره، لویزان، سرخه حصار و چیتگر ازجمله شاخص ترین و بزرگ ترین پارک های جنگلی تهران هستند. البته، با توجه به گسترش تهران و افزایش بی رویه جمعیت، به شرط مهیا بودن فضا باید تعداد پارک های جنگلی را افزایش داد.
به جز تعداد، آیا پارک های جنگلی ایران شرایط و وضعیت مناسبی دارند؟
در حال حاضر، عمده پارک های جنگلی کشور به دلیل عدم برنامه ریزی و طراحی مناسب، پاسخگوی کامل نیازهای محیط زیستی و بوم شناختی شهری نیستند و نقش اجتماعی و تفرجگاهی آنها کمرنگ شده است. وقتی جاذبه پارک ها کم شود، کارکرد تفرجگاهی شان نیز کم می‌شود.
این لبه تیغ است! اگر جنبه تفرجگاهی هم تقویت شود، این پارک ها از نظر محیط زیستی و نگه داشت گونه های گیاهی و جانوری وابسته، آسیب می‌بینند. چه عناصری باید اضافه شود که هم جنبه اکولوژیک حفظ شود و هم جنبه تفرجگاهی ارتقا یابد؟
درست است. اما با بازطراحی مناسب و دقیق می‌توان این پارک ها را از آسیب به گونه ها محفوظ نگه داشت و در عین حال، جنبه تفرجگاهی‌شان را هم تقویت کرد. در طراحی چنین پارک هایی باید به نیازهای ساکنان آن منطقه توجه داشت تا جنبه اکولوژیک پارک آسیب نبیند. همچنین، زیبایی بصری باید با بهره مندی از عناصر طبیعی ایجاد شود. مثلاً در نقاطی که شرایط فراهم است، مسیرهای پیاده روی ایجاد کرد. مبلمان مورد نیاز پارک را با توجه به شرایط، کاملاً تجهیز کرد و از سازه های همخوان و سازگار با طبیعت بهره گرفت. با این اقدامات، آسیب های کمتری به گیاهان و جنبه اکولوژیکی پارک وارد می‌شود. از طرفی این پارک ها نیازمند نگه داشت هستند و طبیعتاً باید هزینه این نگهداشت فراهم شود.
تجربه کشورهای دیگر درخصوص پارک های جنگلی چگونه است؟
بزرگ ترین پارک جنگلی اروپا که در انگلیس واقع شده است، پارکی است به نام Afan که در دهکده ای به همین نام قرار دارد. این مکان، پارکی طبیعی است که احداث آن به اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ برمی‌گردد. مردم روستا در همین مکان پیش از تبدیل شدن به پارک جنگلی، به کار استخراج زغال سنگ و مس از معادن موجود مشغول بودند، اما از اوایل قرن بیستم که توجه به تنوع زیستی و باغ شهرها و باغ های گیاه شناسی در سرتاسر اروپا و ایالات متحده پس از گذشت ۴ قرن دوباره رونق گرفت، مقامات محلی به این نتیجه رسیدند که پارک جنگلی را احیا کنند. سال ۱۹۹۲ نیز سازمان ملل، کنوانسیون تنوع زیستی را تشکیل داد و از این طریق جامعه جهانی بیشتر متوجه اثرات منفی فقدان تنوع زیستی بر کره زمین شد. پارک Afan در سال ۲۰۰۲ به عنوان مرکز نمونه گردشگری در اروپا شناخته شد و هم اکنون اقتصاد این روستا از همین پارک می‌گذرد.
آموزش و فرهنگ سازی، رکن اصلی حفاظت از جنگل ها و باغ ها
باغ گیاه شناسی ملی ایران، ۵۶ سال پیش به منظور انجام فعالیت های علمی و پژوهشی راه اندازی شد. این باغ شامل ۲۲ رویشگاه و کلکسیون و ۴ هزار گونه گیاهی است که از رویشگاه های طبیعی ایران و دنیا جمع آوری شده اند. درتمام دنیا باغ های گیاه شناسی به روی عموم باز است، اما باغ گیاه شناسی ملی ایران از حدود یک دهه پیش برای بازدید عمومی استفاده شد. نگرانی از آسیب دیدن گونه های گیاهی، دلیل اصلی ممنوعیت بازدید عمومی از این باغ بوده است، اما مسئولان این مجموعه ده سال پیش به این نتیجه رسیدند که پذیرای همه علاقه مندان باشند. بنابراین، در بدو ورود و هنگام بازدید آموزش های لازم را به بازدیدکنندگان داده و ضمن تعیین مسیرهای مشخصی برای تردد بازدیدکنندگان، مقررات ویژه ای برای تردد وضع کردند. در اولین سال ها، بخشی از گیاهان آسیب دیدند، برخی بازدیدکنندگان گل ها را می چیدند و به راحتی از مسیر بازدید خارج شده و وارد بخش های دیگر باغ می‌شدند. اما مراقبت ها و آموزش ها ادامه یافت تا جایی که امروز و پس از ۱۰ سال، نه سرپرستی با گروه های بازدیدکننده در باغ همراه می شود و نه به گیاهان مجموعه آسیب جدی می رسد. اگر امکانات پارک های جنگلی نیز براساس پتانسیل های موجود تعریف شده و به مردم به صورت پیوسته آموزش داده شود، میزان تخریب این پارک ها نیز کاهش خواهد یافت.
بیشتر بدانید :