به گزارش همشهری آنلاین هر ۴ پسر هنر پدر را سینه به سینه آموختند و حالا فقط حاج مهدی موسوی‌زاده که ۷۲ سال دارد، مشغول هنر ساخت کاشی هفت‌رنگ است. اردیبهشت امسال مهارت «ساخت کاشی هفت رنگ» اصفهان ثبت جهانی شد و نشان جغرافیایی بین‌المللی دریافت کرد. به همین بهانه با حاج مهدی هم‌صحبت شدیم. او که هنوز دل در گرو ساخت کاشی به روش سنتی دارد، می‌گوید که این هنر با وجود ثبت جهانی از یادها رفته و خاطرخواه چندانی ندارد.
هنری که حوصله می‌خواهد
می‌گویند چکیده هنر ایران باید در کاشی هفت رنگ اصفهان جست‌وجو کرد؛ هنری که در بناهای باشکوه ایرانی از شوش و تخت جمشید تا مسجد کبود تبریز و مسجد جامع اصفهان دلبری می‌کند، هفته دوم اردیبهشت۱۴۰۳ ثبت جهانی شد. به گواهی تاریخ هم قدمتش به قبل از ظهور اسلام در ایران باز می‌گردد، اما پس از ظهور اسلام هنر کاشیکاری در خدمت زیبایی بناها در معماری قرار گرفت و در مساجد اصفهان، مسجد نصیرالملک شیراز و کاخ گلستان تهران به شکوه خود رسید.
حاج مهدی موسوی‌زاده، یکی از هنرمندان پیشکسوت این هنر است که می‌گوید خاندانش سابقه ۱۸۰ ساله در حرفه کاشی هفت‌رنگ دارند. او هم از کودکی راه پدر و پدربزرگش را پیش گرفته. حاج مهدی به همشهری می‌گوید: «کاشی معرق، کاشی هفت‌رنگ و کاشی زیررنگی را به شکل سنتی درست می‌کردیم. از ساخت کاشی با گل تا کشیدن نقش‌ها روی کاشی با دست انجام می‌شد. الان کارخانه‌های تولید کاشی تمام طرح‌ها را با شابلون یا همان کلیشه اجرا می‌کند و خبری از کار دست هنرمند نیست. کار ماشینی شده است.» حاج مهدی به ثبت جهانی این هنر امیدوار است و می‌گوید: «شاید این موضوع باعث شود که فوت و فن این هنر به شکل سنتی در دانشگاه‌های هنر و هنرستان‌ها تدریس شود تا بلکه از فراموشی در امان بماند. راستش جوان‌ها حوصله یادگیری این هنر را ندارند. فرزندان من هم در این هنر وارد نشدند و خودم آخرین بازمانده و میراث‌دار پدرم و کاشی هفت‌رنگ اصفهان شده‌ام.»
آوازه فرا مرزی
حاج مهدی دستی به خاطراتش می‌کشد برایمان می‌گوید که سن و سالی نداشت وقتی با پدرش برای کاشیکاری سر در مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان همراه می‌شد. چطور از خاک رس، کاشی ۲۰ در ۲۰ سانتی می‌ساختند و دانه دانه روی هر کدام نقش می‌زدند؛ بی کم و کاست، شبیه هم. حاج مهدی می‌گوید: «تقریبا ۶۰ سال از آن روزها می‌گذرد ولی هنوز هیچ یک از کاشی‌ها رنگ پریده نشده‌اند. یادم هست روزهای زیادی با پدرم به میدان نقش جهان می‌رفتیم و برای سر در مسجد کاشی هفت رنگ می‌ساختیم. پدرم می‌گفت کاشی هفت‌رنگی که ما می‌سازیم باید درست به همان رنگ و طرح کاشی مسجد باشد، به همان زیره‌کاری و همان اصالت رنگ‌ها.»
رد هنر حاج مهدی در طول این سال‌ها از اصفهان هم فراتر رفته. از ساختمان‌ها و امامزاده‌های شهرهای مختلف کشور گرفته تا فرای مرزها؛ کاشیکاری اطراف حرم امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل (ع)، حرم امامین عسکرین در سامرا و حرم کاظمین از سال ۱۳۳۰ تا کنون با کاشی هفت رنگ، کاشیکاری ایوان حرم حضرت ابا عبداله الحسین (ع) با کاشی معرق در سال ۱۳۵۸، کاشیکاری سفارت جمهوری اسلامی ایران در ابوظبی و کویت با کاشی‌های معرق و هفت رنگ، کاشیکاری ساختمان خانه فرهنگ جمهوری اسلامی در کراچی پاکستان با کاشی‌های هفت رنگ، کاشیکاری مسجد امام حسین (ع) دبی با کاشی هفت رنگ.
کار دست کجا و کار ماشین کجا؟
حاج مهدی راه و رسم مهارت ساخت کاشی هفت‌رنگ اصفهان را که حالا جهانی شده، مختصر و مفید برایمان توضیح می‌دهد: «گل حاصل از خاک‌رس را با قالب چوبی شکل می‌دادیم. چند روزی صبر می‌کردیم تا رطوبتش کم شود. بعد از قالب جدا می‌کردیم و روی سنگ صیقلی می‌گذاشتیم و با پتکی که تقریبا یک کیلوگرم وزن داشت می‌کوبیدیم. بعد از آن به ردیف کنار دیوار می‌چیدیم تا خشک شود. در کوره می‌گذاشتیم تا خام‌پز شود. بعد از آن نوبت لعاب‌کاری بود. دور تا دور آن را با تیشه می‌تراشیدیم و دست آخر روی آن نقش می‌زدیم و دوباره کاشی را دوره می‌گذاشتیم، اما الان فقط کافی است تا خاک را در دستگاه بریزیم و کاشی لعاب‌کاری شده را تحویل بگیریم. طرح‌ها هم چاپی است و چنگی به دل نمی‌زند.»
حاج مهدی به تقاضای بازار به شکل صنعتی هم کاشی تولید می‌کند ولی بیشتر منتظر سفارش‌های سنتی است تا دستی بر قلم ببرد و کاشی هفت رنگ بسازد. می‌گوید که برخی از افراد هم برای معماری داخلی منزلشان کاشی سنتی سفارش می‌دهند. کاشی هفت‌رنگ از زمانی که شیوه معماری ایرانی تغییر کرد، در مسیر فراموشی رفته و با ورود مدرنیته به این عرصه، شتاب بیشتری هم به خود گرفت. تکنولوژی نیز به میان آمد و صنعت چاپ راه و رسم کاشی هفت‌رنگ را به شکل سنتی به گوشه‌ای راند.
کاشی پولکی!
ثبت جهانی کاشی هفت‌رنگ اصفهان از دیدگاه یکی از پژوهشگران و پیشکسوتان هنر کاشی هفت‌رنگ اصفهان به رشد و شناخته شدن این هنر کمک چندانی نمی‌کند و فقط اسم این هنر را نگه می‌دارد، نه رسمش را.
محمدحسن مقضی به همشهری می‌گوید: «منظورتان از هنر کاشی هفت‌رنگ اصفهان همین کاشی‌هاست که بازار اصفهان را گرفته و فروخته می‌شود؟ این کاشی‌هایی که در بازار اصفهان می‌بینیم به هیچ وج ارزش ثبت شدن ندارند. آن هم ثبت جهانی! اما اگر منظورتان هنر کاشی هفت‌رنگی است که نمونه‌اش را در مساجد میدان نقش جهان می‌بینیم، همیشه ماندگار است و آوازه‌اش جهانی است.»
مقضی معتقد است کاشی‌های هفت‌رنگی که در کارخانه ساخته و تولید می‌شود در مقابل سرما و گرما مقاومت ندارد، بسیار براق است و اصالت رنگ‌ها در آن رعایت نمی‌شود و فقط بازار را پر می‌کند.
حرفه کاشیکاری در خاندان مقضی هم موروثی بوده. او می‌گوید: «آن کاشی هفت‌رنگی که مرحوم موسوی‌زاده برای سر در مسجد شیخ‌لطف‌الله ساخت باید ثبت جهانی شود. بهتر است به کاشی‌های امروزه بگوییم کاشی پولکی! مثل پولکی اصفهان نازک، براق و شکننده است. در حالی که ساعت‌ها به تماشای کاشی‌هفت‌رنگ سنتی اصفهان بنشینی روحت تازه می‌شود و چشمت از دیدن رنگ‌ها خسته نمی‌شود. مثل کاشیکاری مرحوم حسین‌موسوی‌زاده در حرم امام‌حسین(ع) که جان را جلا می‌دهد.»
مقضی درباره مهارت کاشی هفت‌رنگ که ریزه‌کاری‌های زیادی دارد، ادامه می‌دهد: «کاشی سازان هفت رنگ قدیم خودشان کاشی را از خاک می ساختند. خاکش هم همین خاک اصفهان بود. آنان از مواد به دست آمده از معادن اطراف اصفهان، کاشی را رنگ‌آمیزی می‌کردند. برای همین کاشی‌ها به هیچ وجه برق نمی زنند و چشم‌نواز است.
به گفته او، شاخص‌ترین کاشی‌های هفت‌رنگ در دوران صفویه در اصفهان ظهور کرد. می‌گوید: «آن همه جاذبه در آثار معماری صفوی، متاثر از روش ساخت کاشی‌ها بود. کاشی‌های امروز سریع درست می‌شود و ارزان قیمت هستند. اگر هنر کاشی قدیم را می‌خواهیم باید هزینه اش را هم بدهیم. کاشیکاری قدمی هنر بود و امروز تجارت شده.»
هنر استاد محمدحسن مقضی و پدرش در مسجد شیخ لطف‌الله، مسجدعلیقلی آقا، مسجد امام، سر در مدرسه چهارباغ و آرامگاه شیخ ابومسعود، محراب مسجد اعظم حسین‌آباد و کاشیکاری سردر بازار هنر و برخی از مساجد در سراسر کشور دیده می‌شود.
چرا هفت رنگ؟
از ویژگی‌های منحصربه‌فرد کاشی هفت‌رنگ اصفهان، استفاده از رنگ‌های شاد و طرح گل و مرغ در آن است.
در این سبک از هفت رنگ سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی استفاده می‌شد و برای همین به هفت‌رنگ معروف است.
۱۳ کارخانه کاشی و ۳۰۰ کارگاه کاشی‌سازی در اصفهان دایر است. غیر از اصفهان، هنرمندان خوش ذوق در همه جای کشور دستی در کاشیکاری داشته‌اند. نگاهی به پژوهش‌های تاریخی نشان می‌دهد که تعداد بسیار زیادی از گونه‌های مختلف کاشی از نظر فرم و تکنیک و به اشکالی چون همچون ستاره‌های هشت گوش و شش گوش، چلیپا و شش ضلعی در کاشان ساخته می‌شد.
هنرمندان کاشیکار صاحب نام در هم شیراز بودند. گفته می‌شود بخش زیادی از مساجد و بقاع متبرکه جنوب کشور توسط هنرمندان شیرازی تهیه شده‌است. البته در خطه آذربایجان و اردبیل هم هنرمندان کاشیکار ممتازی بودند.
بیشتر بخوانید:
روایت خواندنی خادم حرم شاهچراغ (ع) که میزبان گردشگران خارجی است | با معجزه خادم شاهچراغ (ع) شدم