به گزارش همشهری آنلاین، خانه کرد یا خانه آصف وزیری سنندج را می‌توان یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های مردم‌شناسی ایران دانست. این عمارت یکی از بناهای اعیانی این شهر است که معماری و تزیینات منحصربه‌فردی دارد. حمام خانه کرد یکی از زیباترین حمام‌های خصوصی به جا مانده از دوره قاجار محسوب می‌شود.
در معماری خانه آصف وزیری می‌توان نشانه‌هایی از دوره‌های مختلف تاریخی دید. در واقع ساخت این بنا در دوره صفویه آغاز و در دوره‌های قاجار و پهلوی تکمیل و بازسازی شد. عمارت آصف وزیری از جاهای دیدنی سنندج است که در سال ۱۳۷۵ به شماره ۱۸۲۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. با ما همراه باشید تا با خانه کرد بیشتر آشنا شوید.
خانه آصف وزیری کجاست؟
آدرس: کردستان، سنندج، ضلع شمالی خیابان امام خمینی، تقاطع خیابان شهید فرح
عمارت آصف وزیری با مساحتی در حدود ۴,۰۰۰ متر مربع یکی از خانه‌های اعیانی مسکونی به‌جامانده از دوره صفویه است. این مجموعه که با نام «خانه کرد» نیز شناخته می‌شود، در محله تاریخی «سرتپوله» سنندج قرار دارد. محله تاریخی سرتپوله حدفاصل خیابان‌های شهدا، صلاح‌الدین ایوبی، خیابان امام خمینی (ره) و طالقانی قرار گرفته و به بافت قدیمی و خانه‌های تاریخی خود مشهور است. بازاچه سرتپوله نیز یکی از مهم‌ترین مراکز اقتصادی شهر بعد از بازار اصلی سنندج است.
فاصله عمارت آصف وزیری تا میدان انقلاب سنندج حدود ۴۵۰ متر است که می‌توان در کمتر از پنج دقیقه این مسیر را پیاده طی کرد. بازار اصلی سنندج نیز در محدوده میدان انقلاب و در نزدیکی خانه کرد قرار دارد.
مسیر دسترسی به عمارت آصف وزیری
برای رفت‌وآمدهای داخل شهر سنندج می‌توانید از تاکسی و اتوبوس استفاده کنید. یکی از نزدیک‌ترین ایستگاه‌های اتوبوس به عمارت آصف وزیری، ایستگاه ناصر خسرو است. این ایستگاه در محله قطارچیان، در بلوار کردستان و خیابان ناصر خسرو قرار دارد. شما می‌توانید از ایستگاه ناصر خسرو با پیاده‌روی ۱۰ دقیقه‌ای خود را به خانه کرد برسانید.
از تاکسی‌های داخلی شهر نیز می‌توان برای رفتن به خانه کرد استفاده کرد. از آنجایی که این عمارت در بافت مرکزی شهر سنندج قرار گرفته، تاکسی‌های متعددی در این خیابان تردد می‌کنند.
پیاده‌روی در بافت تاریخی یکی از بهترین گزینه‌ها برای گشت‌وگذار در شهر است. عمارت آصف وزیری در فاصله کمتر از ۲۰ دقیقه‌ای میدان آزادی سنندج قرار دارد و با قدم‌زدن در کوچه پس‌کوچه‌های خیابان‌های فردوسی، انقلاب و امام می‌توانید از حال‌وهوای بازار سنندج نیز لذت ببرید.
تاریخچه عمارت آصف وزیری
قدمت عمارت آصف وزیری به دوران ملوک‌اطوایفی ایران بازمی‌گردد؛ زمانی که خاندان اردلان والی ایالت کردستان بود و بر کردستان ایران، کردستان عراق امروزی و بخشی از کردستان ترکیه امروزی حکومت می‌کرد؛ شهرهای سنندج، سقز، بانه، سردشت، کامیاران، مریوان، گروس و سنقر طی هفتصد سال تحت همین حاکمیت این خاندان قرار داشتند.
دولت صفویه به سنندج، مرکز ایالت کردستان، توجه ویژه‌ای داشت و همین موضوع باعث شد تا هنرمندان و معماران برجسته اصفهانی در این شهر حضور پیدا کنند؛ در این دوره بناهای بسیاری همچون عمارت‌های اعیانی با ستون‌های مرمر سفید، مسجدها و حمام‌های زیبایی، با پیروی از این سبک معماری در سنندج ساخته شد. حاکمان اردلان نیز برای حفظ شکوه و عظمت سلطنت خود سرمایه‌های بسیاری را در مرکز ایالت صرف کردند.
خانه آصف وزیری در دوران حاکمیت اردلان‌ها و هم‌زمان با حکومت صفوی، توسط نخستین مالک خود، خانواده «معتمد هاشمی» (معروف به امجد الاشراف) ساخته شد. در این دوره تاریخی بخش‌های مهمی از بنا از جمله عمارت شاه‌نشین، تالار تشریفات، اتاق‌های تو در تو و راهروهای دو طرف تالار طراحی شدند.
در دوره قاجار «میرزا محمدرضا وزیری کردستانی» که از سیاست‌گذاران مهم کردستان بود، مالک این خانه شد. او که در اصل اصفهانی بود، به دعوت «هلوخان اردلان» حاکم کردستان با خانواده به سنندج مهاجرت کرد. در همان دوران یکی از اعضای خانواده میرزا محمدرضا وزیری به مقام وزارت در کردستان دست یافت و از آن پس لقب این خانواده به وزیری تغییر کرد.
«میرزا علی نقی وزیری کردستانی» پسر میرزا محمدرضای وزیری، پیش از آغاز مشروطه به‌واسطه حضور در وزارت کشور از والی «حسنعلی‌خان گروسی» لقب «آصف دیوان» را کسب کرد و در دوره مشروطه به آصف اعظم شهرت پیدا کرد و او را با نام «آصف وزیری» شناختند.
در ابتدای دوره قاجار بخش‌هایی همچون ضلع شرقی و غربی حیاط بیرونی و حمام خانه کرد توسط میرزا محمدرضا وزیری ساخته شد و آصف وزیری بعد از پدر خود، بخش‌های شرقی و غربی عمارت و سردر ورودی بنا را اضافه کرد و نام خود را روی این بنا گذاشت.
در دوره پهلوی اول (بین سال‌های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۶ هجری شمسی) بخش‌های دیگری همچون اندرونی و سردر با پلان نیم‌هشتی به عمارت آصف وزیری اضافه شدند و بخش غربی تالار تشریفات مرمت شد.
کلیه بخش‌های عمارت آصف وزیری در طی سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۲ بازسازی و مرمت شد که شامل تعویض سنگ‌فرش‌های حیاط، ساخت مجدد حیاط مستخدمان و ترمیم بخش‌های دیگری از بنا بود. این مجموعه در سال ۱۳۸۲ به‌عنوان موزه مردم‌شناسی و «خانه کرد» افتتاح شد و فعالیت خود را آغاز کرد.
معماری عمارت آصف وزیری
معماری عمارت آصف وزیری ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد که از سبک اصفهانی پیروی می‌کند؛ اما کاملا با جغرافیای سنندج و آب‌هوای سرد و کوهستانی آن متناسب است. بخش‌های مختلف خانه کرد به‌واسطه پلان مربع، از طراحی فشرده‌ای برخوردار است؛ به همین جهت امکان نفوذ سرما به فضای داخلی بنا وجود ندارد.
خانه کرد به‌صورت نورگیر و با سقفی دوجداره طراحی شده است تا گرمای خانه را در زمستان‌های سرد حفظ کند. در معماری این خانه از ترییناتی همچون ارسی، گچ‌بری، مقرنس‌کاری و گره‌چینی استفاده شده است. آهک‌بری یا ساروج‌بری یکی دیگر از تزیینات به کار رفته در عمارت آصف وزیری است که به‌دلیل مقاومت ساروج در برابر رطوبت، در حمام خانه دیده می‌شود.
عمارت آصف وزیری بخش‌های مختلفی همچون سردر نیم هشتی، دالان ورودی و اتاق تقسیم آب و چهار حیاط بیرونی، اندرونی، مستخدمان و مطبخ دارد.
سردر قدیمی عمارت در کوچه‌ای باریک قرار داشت که طی عریض‌سازی خیابان‌ها بخشی از آن تخریب و دوباره بازسازی شد. این سردر دارای پلان نیم‌هشتی است که در معماری خانه‌های سنتی مورد استفاده قرار می‌گرفت. سردر عمارت آصف وزیری توسط استاد عباس زمانی کردستانی و استاد عسگر موسوی کردستانی طراحی شده است. با عبور از سردر به هشتی به دالانی می‌رسید که از طریق آن به بخش‌های اصلی مجموعه راه پیدا می‌کنید.
حیاط بیرونی که مهم‌ترین حیاط نیز محسوب می‌شود با پلانی مستطیل‌شکل، دو ایوان، آب‌نما و باغچه دارد. در ضلع شمالی این حیاط و روبه‌روی آب‌نما تالار تشریفات با گچ‌بری‌ها، مقرنس‌کاری‌ها و ارسی زیبا قرار گرفته است. این تالار داری ستون‌های چوبی و سقفی گنبدی شکل است. در دو سمت تالار راهروهایی وجود دارد که با درهایی به هم متصل هستند. ضلع غربی تالار در آتش سوخته و در سال‌های نخست حکومت پهلوی ترمیم شده است.
در ضلع شرقی حیاط بیرونی فضایی شامل راهروها و چند اتاق وجود دارد و در ضلع غربی ایوانی بزرگ با ستون‌های آجری خودنمایی می‌کند که در پشت آن یک تالار با اورسی‌های زیبا با طرح‌های اسلیمی و دو اتاق در اطراف آن وجود دارد. یکی از برجسته‌ترین بخش‌های حیاط بیرونی حمام عمارت آصف وزیری است که ستونی‌های سنگی و کاشی‌کاری‌های ویژه‌ای دارد. سرستون‌های حمام این مجموعه با هنر مقرنس‌کاری تزیین شده است.
حیاط اندرونی خانه کرد در دوره پهلوی و به سبک معماری بومی طراحی شده است. این حیاط نیز همچون حیاط اصلی، آبنمایی لوزی شکل و باغچه‌ای کوچک دارد. حیاط اندرونی در دو طبقه، متشکل از یک زیرزمین و ایوانی با ۶ ستون چوبی و تزیینات گچ‌بری ساخته شده است. حیاط مستخدمان در ضلع جنوبی عمارت وزیری و در کنار دالان ورودی قرار دارد. این حیاط در دوره‌های گذشته تخریب و به سبک معماری سنتی بازسازی شده است. در گوشه ضلع جنوبی حیاط کوچکی به نام حیاط مطبخ وجود دارد که دارای آبنمای سنگی است.
آب مورد نیاز عمارت آصف وزیری از یک رشته قنات در غرب سنندج تامین می‌شود. آب از طریق تنبوشه‌های سفالی و لوله‌های فلزی جدید به این عمارت می‌رسد و از درون اتاقی که معروف به اتاق تقسیم آب است به بخش‌های مختلف از جمله آبنمای مقابل تالار تشریفات، حوض حیاط مستخدمان، مطبخ و اندرونی هدایت می‌شود.
یکی دیگر از ویژگی‌های بنای آصف وزیری ایوانی با دو ستون و راه‌پله‌ای در دو طرف آن است که از طریق راه‌پله‌ها می‌توان به شاه‌نشین و فضای مسکونی اطراف آن راه پیدا کرد. این الگوی معماری در خانه‌های سنتی اصفهان در دوره قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفت. روی دو ستون اصلی ایوان می‌توان نشانه‌هایی از هنر مقرنس‌کاری و در شاه‌نشین خانه کرد می‌توان نمونه زیبایی از هنر ارسی‌سازی را در کنار گچ‌بری‌های اسلیمی دید.
بخش‌های مختلف خانه آصف وزیری سنندج
آشپزخانه
آشپزخانه یکی از بخش‌های عمارت آصف وزیری است که درون حیاط مطبخ در ضلع جنوبی عمارت قرار دارد. این بخش دارای سقفی طاق مانند است. وجود مجسمه‌هایی از زنان در حال پخت نان در تنور یا آشپزی یادآور این موضوع است که بر طبق فرهنگ منطقه، مسئولیت آشپزخانه با زنان بود. در گوشه و کنار آشپزخانه عمارت آصف وزیری می‌توانید جزییاتی همچون کوزه‌های قدیمی، کف‌گیر و سایر وسایل مرتبط را ببینید.
اتاق تقسیم آب
اتاق تقسیم آب که در کنار ورودی و در حیاط مطبخ قرار دارد، با هدف مدیریت آب خروجی از این حیاط و انتقال آن به بخش‌های مختلف بنا طراحی شده است.
شاه‌نشین
شاه‌نشین مهم‌ترین و مهم‌ترین بخش بنای آصف وزیری است. این موضوع را می‌توان از تریینات به کار رفته در بنا و نوع طراحی آن نیز درک کرد. شاه‌نشین برای استفاده از نور و گرمای خورشید رو به قبله طراحی شده است.
حمام
یکی از زیباترین بخش‌های عمارت آصف وزیری از نظر معماری، حمام است که همچون باقی حمام‌های قدیمی ایران، خزینه دارد. در این حمام بعد از عبور از راهروهای باریک باید از سه پله بالا بروید تا به خزینه برسید. راهروهای باریکی که تنها یک نفر می‌تواند از آن‌ها عبور کند، با هدف حفظ گرمای فضا طراحی شده‌اند. حمام عمارت آصف وزیری فضایی دایره‌ای شکل دارد و در ورودی آن سکوهایی تعبیه شده است. تزیینات سقف حمام، کاشی‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های این حمام بسیار دیدنی است.
اتاق خان
اتاق خان با ارسی‌ها و گچ‌بری‌های اسلیمی تزیین شده و یکی از زیباترین بخش‌های عمارت است. در این اتاق مجسمه‌هایی قرار دارد که یادآور خان و روابط او با خدمتکاران است. اتاق خان با ارسی سه قسمتی بزرگ و رنگارنگ از باقی بخش‌های خانه و با یک ارسی بلند دیگر از ایوان جدا می‌شود.
موزه مردم‌شناسی
امروزه محوطه اصلی عمارت آصف وزیری را به موزه مردم شناسی اختصاص داده‌اند. جایی که با بازسازی فضاهای سنتی خطه کردستان، فرهنگ مردم منطقه را به تصویر کشیده است. یکی از اتاق‌های این بخش کرسی قدیمی را نمایش می‌دهد که اعضای خانواد گرد آن جمع شده‌اند و اتاقی دیگر مکتب‌خانه‌ای است که دانش‌آموزان در کنار معلم خود مشغول درس خواندن هستند. بخش دیگری از موزه به نمایش فضای مشاغل سنتی و پوشش مردم این خطه اختصاص داده شده است.