همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: تالاب پریشان به عنوان یک حوضه بسته، سالانه ۱۴ میلیون متر مکعب از باران و روان‌آب‌ها و ۲.۵ میلیون متر مکعب از چشمه‌های اطراف تامین می‌شود، اما برداشت آب در این منطقه به مراتب بیشتر از ورودی آن است. در نتیجه، پریشان با چالش‌های جدی زیست‌محیطی و اقتصادی مواجه شده و خشک شدن آن شرایط را برای آتش‌سوزی و بروز ریزگردها فراهم می‌کند.
تالاب پریشان، یکی از بزرگترین تالابهای آب شیرین ایران، در استان فارس و در نزدیکی شهرستان کازرون واقع شده است. این تالاب با اکوسیستم غنی خود زیستگاه گونه‌های متنوعی از حیات وحش و گیاهان است. در سال‌های اخیر، تالاب پریشان با چالش‌های جدی روبرو شده است. کاهش بارندگی، برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، آلودگی خاک بستر تالاب و خشکسالی‌های مکرر، ورود آلاینده‌های کشاورزی کیفیت این تالاب را تحت تاثیر قرار داده است. این وضعیت نه تنها تهدیدی برای حیات وحش منطقه محسوب می‌شود، بلکه به معیشت جوامع محلی که به این تالاب وابسته‌اند نیز آسیب وارد کرده است. اقدامات حفاظتی و برنامه‌ریزی‌های دقیق برای مدیریت منابع آبی می‌تواند در بهبود وضعیت این تالاب حیاتی باشد. در ادامه با محمدجواد سیاح‌پور، فعال محیط زیست و کارشناس پایگاه پژوهش و اطلاع‌رسانی تالاب پریشان درباره وضعیت تالاب پریشان به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
سال آبی جاری برای استان فارس به لحاظ بارش چندان مطلوب نبوده است. تا اینجای سال (خرداد ۱۴۰۳) بارش‌های استان منفی ۱۵ میلیمتر نسبت به میانگین بلند مدت( ۵۰ سال) کمتر بوده است. وضعیت تالاب پریشان در چنین شرایطی چگونه است؟
امروز تالاب پریشان برای بازگشت به دوران پر آبی نیاز به ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب دارد. اما این آب سالهاست تامین نشده و هر چه باران در این حوضه باریده نصیب همه، غیر از تالاب پریشان شده است. تالاب پریشان حتی در سال‌های پرآبی، فقط ۵۰ میلیون متر مکعب آب نصیبش شده که آن هم تلمبه‌های آب دخلش را آورده‌اند. کشاورزی ناپایدار با ۱۳۰۰ حلقه چاه سالانه ۴۰ میلیون متر مکعب حقابه از تالاب را برداشت می‌کند در نتیجه احیای پریشان حتی با بارش‌های سیل‌آسا هم ممکن نیست. پریشان آبکشی است که هر چه آب به آن دهیم کسی دیگر از آن بهره‌برداری می‌کند.
آب تالاب پریشان از کجا تامین می‌شود؟
آبی که پریشان را تالاب کرده، از رودخانه تامین نمی‌شود. پریشان حوضه بسته‌ای است که سالانه حدود ۱۴ میلیون متر مکعب (بیلان بلند مدت) از طریق باران مستقیم در بستر تالاب، حدود ۱۴ میلیون متر مکعب دیگر از روان‌آب‌های حوضه و ۲.۵ میلیون متر مکعب از چشمه های اطراف خود می‌گیرد. در میانگین ۴۰ ساله به طور متوسط ورودی تالاب ۳۱.۱ متر مکعب آب بوده است. این در حالی است که برداشت آب در همین بیلان ۴۰ ساله، ۴۰ میلیون متر مکعب است یعنی ۹ میلیون متر مکعب هر سال با تراز منفی مواجه است و این میزان با دست‌درازی به منابع آب زیر زمینی برای کشاورزی ناپایدار برداشت می‌شود. تالاب که خشک شود، شرایط برای آتش سوزی عمدی و غیرعمدی فراهم می‌شود. در روزهای اخیر ۱۵۰ هکتار از آن در آتش سوخت و با تلاش محیطبانان، مردم محلی، اعضای تشکل میراث پریشان و آتش‌نشانی خاموش شد.
آیا خشکسالی و تغییر اقلیم در وضعیت تالاب پریشان موثر بوده است؟
بر اساس مطالعات دانشگاه تهران، سهم خشکسالی در خشک شدن پریشان ۴۷ درصد است. بیش از نیمی از تقصیر خشک شدن تالاب به گردن کشاورزی ناپایدار است. بر اساس تصویر هوایی سال ۱۳۴۲، تالاب کاملا خشک شده است اما مدل تالاب پریشان به گونه‌ای است که فقط با یک سال پربارش مثل ۱۴۰۱ یا ۱۳۹۷ دوباره احیا می‌شود. تالاب پریشان به نسبت سایر تالابهای استان، حوضه کوچک و شکننده است (۵هزار هکتار) در حالی که مثلا مجموعه تالابهای سه گانه طشک، بختگان و کمجان حدود ۱۱۰ هزار هکتار است. چیزی که باعث شده پریشان بیش از ۱۶ سال خشک باشد و جز در مقاطع بسیار کوچک ۲۰۰-۱۰۰ هکتاری آبگیری نشود، این است که هیچگاه برداشت آب به این میزان در حاشیه پریشان وجود نداشته است. تالابی که روزگاری در آن ماهیگیری رونق داشت به وضعیتی رسیده که اهالی حاشیه تالاب، قایق خود را فروخته و کشاورزی می‌کنند. با تغییر سبک زندگی مردم، شرکت آب منطقه‌ای و وزارت نیرو هم تا توانست، به افراد مجوز حفر چاه داد.
تاثیر چاه‌های حاشیه تالاب بر پریشان چگونه است؟
شرایط به گونه‌ای شده است که با چاه‌های مجاز بیشتر از چاه‌های غیرمجاز آب برداشت می‌کنند. اثر چاه‌های مجاز به مراتب بیشتر از چاه‌های غیر مجاز است. به طور مثال فردی که در حاشیه تالاب چاه مجاز دارد، به طور ۲۴ ساعته بدون هیچ نظارتی، بیشتر از نیاز خود آب برداشت می‌کند و مازاد را با لوله به مزارع دوردست مثلا ۱۰ کیلومتر آنطرف‌تر می‌فروشد. در نتیجه چاهی که قرار است ۱۰ هکتار را مشروب کند، عملا ۱۰۰ هکتار را مشروب می‌کند. کشاورزی ناپایدار با ۱۳۰۰ حلقه چاه سالانه ۴۰ میلیون متر مکعب حقابه از تالاب را برداشت می‌کند در نتیجه احیای پریشان حتی با بارش‌های سیل‌آسا هم ممکن نیست. پریشان آبکشی است که هر چه آب به آن دهیم کسی دیگر از آن بهره‌برداری می‌کند.
با این حساب کشاورزی در حاشیه تالاب کار پر سودی است؟
بله، کشاورز نه پول آب می‌دهد نه زمین و نه همچنین مالیات. و این نکته را هم در نظر بگیرید که آب و هوا در حوضه تالاب پریشان معتدل است و زمستان سختی مانند دریاچه ارومیه ندارد در نتیجه می تواند به طور مثال ۵ نوبت محصول آب‌بر ذرت علوفه‌ای برداشت کند. بیشترین محصولاتی که کشت می‌شود انواع صیفیجات مثل خربزه، هندوانه، خیار، گوجه است.
آیا خشک شدن تالاب پریشان می‌تواند این حوضه را درگیر ریزگرد کند؟
در سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱ اوج بروز پدیده گرد و غبار بود. حاشیه تالاب ۱۲ هزار نفر سکنه دارد. سالهاست انجمن میراث پریشان توانستیم با ایجاد شبکه‌ای از ذی‌نفعان، ورود دام‌های غیر بومی را که برای قشلاق راهی این منطقه می‌شدند بگیریم. در واقع با مدیریت و مشارکت محلی تا حدودی جلوی انتشار گرد و غبار گرفته شد. بر اساس طرح مطالعاتی «پایگاه پژوهش و اطلاع رسانی تالاب پریشان» و پایان‌نامه‌های دانشجویی، خاک پریشان به شدت آلوده به میکروپلاستیک است. گرد و غبار پریشان می‌تواند اراضی اطراف را آلوده کند.