همشهری آنلاین- فرشاد شیرزادی: دکتر حسینعلی افخمی، استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی، می‌گوید: «در کشور ژاپن نظرسنجی با یک و نیم درصد اختلاف به واقعیت نزدیک است و ۲۰ درصد تفاوت یعنی فاجعه!» در ایران اما چه در انتخابات مجلس و چه انتخابات ریاست جمهوری، هر کاندیدا و حتی جریان سیاسی نظر خودش را بدون پویش دقیق اظهار می‌کند. از دیگر فضاهای مجازی مانند اینستاگرام و توئیتر هم که عبور کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که حتی اپوزیسیون خارج از کشور هم با توجه به دو دلیل عمده درک نکردن فضای سیاسی کشور، یعنی دور بودن از کشور و دور بودن از فضای سیاسی، تحولات اجتماعی و دسترسی نداشتن به کنش اجتماعی مردم، که یکی از ملاک‌های نظرسنجی‌هاست، یا بخت و یا اقبال می‌گویند و هر چه دل تنگشان می‌خواهد، کورکورانه به عنوان نظرسنجی ابراز می‌دارند.
درصد خطاهای نظرسنجی‌ها
او افزود: «بحث کردن درباره آمار نظرسنجی‌ها در انتخابات ۳ بعد دارد. در واقع اگر بخواهیم این ابعاد را بررسی کنیم، به پاسخ اصلی دست یافته‌ایم. یک بعد موضوع این است که رسانه‌های جدید، رسانه‌هایی تعاملی‌اند. یعنی هر کسی می‌تواند به سادگی وارد این رسانه‌ها شود. نکته دوم این است که در مجموع، درباره بحث‌هایی مانند آمار انتخابات، یکی از مهم‌ترین نکات، نظرسنجی است که متأسفانه ما در ایران آمار نظرسنجی دقیقی نداریم. چرا که هیچ جا نتوانسته‌ایم درصد خطاها را در نظر بگیریم. بنابراین اساس کار با واقعیت تطبیق ندارد. در انتخابات‌های مجلس، با شناسنامه و کارت ملی می‌توان هر جای ایران رأی داد. در حالی که این بنیانی غلط است و پایه رأی را تغییر می‌دهد.»
قانون مرتبط با نظرسنجی چه می‌گوید؟
این استاد ارتباطات در پاسخ به چرایی این موضوع تأکید کرد: «نمی‌خواهم بی‌مقدمه نحوه عملکرد کشورهای دیگر را مثال بزنم. حتی در کشور خودمان طبق قانون، کسی می‌تواند در حوزه انتخابیه الف رأی بدهد که دست‌کم ۶ ماه در آن حوزه انتخابیه ساکن باشد. در دیگر کشورها نیز چنین شباهت‌هایی در قوانینشان دیده می‌شود اما ما این مهم را رعایت نمی‌کنیم. تفاوت آنها این است که برای رأی دادن، پیش از اخذ رأی باید در آن حوزه انتخابیه ثبت نام کرد. یعنی هویت شما باید مشخص و مسجل شود تا بتوانید در کلان‌شهر تهران رأی دهید. بدیهی است که اگر در حوزه انتخابیه تهران ثبت‌نام کرده باشید نمی‌توانید در استان قم رأی به صندوق بیندازید. این قاعده در انتخابات ریاست جمهوری باعث ایجاد مشکل نمی‌شود اما از نظر جامعه‌شناسی و تحلیل آراء باز هم دچار سوءتفاهم خواهیم شد و به خطا خواهیم رفت. در انتخابات ریاست جمهوری برآورد می‌شود که ۴۰ درصد به الف رأی می‌دهند و ۶۰ درصد از مردم به کاندیدای دیگر. اما برای کسی که بخواهد برنامه‌ریزی کند باید بدانند که قاطبه تهرانی‌ها به گزینه الف گرایش دارند یا فلان محله‌ها با توجه به بافتی که دارند، اغلبشان به فردی دیگر رأی خواهند داد.»
فقدان ثبت‌نام در نظرسنجی متغیرها را محرز می‌کند!
افخمی افزود: «فقدان ثبت‌نام رأی دهندگان هم در انتخابات ریاست جمهوری با این متغیرها هم محرز نمی‌شود. در کشورهای دیگر مبنای سنجش درستی نظرسنجی‌ها، رأی‌هایی است که مردم به طور واقعی در انتخابات قبلی به صندوق ریخته‌اند. بر اساس آن مبنا، پایگاه‌های نظرسنجی می‌توانند خودشان را تصحیح کنند، نه اینکه در فضای مجازی مانند اینستاگرام و توئیتر، هر یک با دیدگاه محدود سیاسی خود، به نظر سنجی دست بزنند و نتیجه‌اش برای عموم به اشتراک بگذارند. این نظرسنجی‌ها معمولاً بر اساس نوعی نمونه است. وقتی هم که نمونه نادرست است، به سادگی خطا رخ می‌دهد.»
نظر سنجی ریاست جمهوری در تهران باید چگونه باشد؟
افخمی در پاسخ به این پرسش که در کشورهای توسعه یافته درصد خطا تا چه اندازه معقول و متعارف است، توضیح داد: «در کشورهای دیگر جهان میزان خطا کمتر از ۳ درصد است. ژاپن از جمله کشورهایی است که درصد خطای نظرسنجی‌های انتخابات پارلمانی‌اش یک و نیم درصد است. من در تهران و در انتخابات‌های قبل با نظرسنجی‌هایی مواجه بودم که آنچه از صندوق خارج شد، با آمار نظرسنجی ۲۰ درصد اختلاف داشت. ۲۰ درصد اختلاف توسط یک مرکز یعنی فاجعه! به ویژه تهران که حدود ۷ میلیون رأی دهنده را دربرمی‌گیرد. بنابراین چون ما در فضای مجازی، توئیتر، اینستاگرام یا هر جای دیگر چون آن پایه اساسی را نداریم، نمی‌توانیم روی نظرسنجی‌ها حساب باز کنیم.»
حزب چگونه از رأی خود دفاع می‌کند؟
افخمی یادآور شد: «زمانی می‌توان روی نظرسنجی‌ها حساب باز کرد که همه فواصل و متغیرها را در نظر گرفته باشند. از سوی دیگر چون انتخابات‌های ما (چه مجلس و ریاست جمهوری) هویت حزبی ندارد، روی نظرسنجی‌هایش نمی‌توان حساب باز کرد. منظورم از هویت حزبی به طور دقیق این است که مثلاً احزاب خودشان هم نظرسنجی‌هایی دارند و از هویت خودشان دفاع می‌کنند. نظرسنجی‌ها در رسانه‌هایی که هویت حزبی دارند، با فاکتور گرفتن از سوگیری‌های حزبی تا حدودی درست از آب در می‌آید. نهایتاً آنچه به دست و گوش عموم می‌رسد، می‌تواند داده‌های قابل قبول باشد. این‌هایی که جملگی بیان کردم، مربوط به زمانی است که تعمدی در تعریف و داده‌سازی وجود نداشته باشد. در غیر این صورت و اگر تعمدی در داده‌سازی وجود داشته باشد، به هیچ عنوان نمی‌توان به داده‌ها اعتنا کرد.»
جامعه آماری متشکل از چه افراد گروه‌هایی باشد؟
او در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه در صورت به دست دادن یک آمار نزدیک به واقعیت، جامعه آماری ما باید متشکل از چه گروه و چه کسانی باشد، و آیا فعالان حوزه توئیتر و اینستاگرام، می‌توانند ملاک صحیحی از کلیت جامعه باشند، یا خیر، گفت: «این نوع آمارگیری که بخواهیم در جامعه آرای مختلف را در آنها لحاظ کنیم و از همه‌شان نظرسنجی کنیم، به شیوه «پنل» معروف و مشهور است. در این نوع نظرسنجی‌ها، پنل‌هایی تشکیل می‌دهند و بر اساس این پنل‌ها به عدد واقعی نزدیک می‌شود.»
آمارگیری «پنلی» چگونه است؟
این استاد دانشگاه درباره چگونگی ایجاد پنل نظرسنجی ادامه داد: «مثلاً عده‌ای از دانشجویان را با گرایش‌های سیاسی که دارای پایگاه‌های اجتماعی مختلف‌اند، در نظر می‌گیرند و درصدی از آنها را برای شرکت در نظرسنجی استخراج می‌کنند. یا به طور مثال یکی از رفتارهای رأی دادن، توجه به استان‌ها و بهتر بگوییم، ساکنان استان‌هاست. باید توجه کرد که بسیاری از استان‌های ما در انتخابات ریاست‌جمهوری به شکل قومیتی اقدام به رأی می‌کنند. استان خراسان معمولاً در طول تاریخ پس از انقلاب، از کاندیداهای مورد خاصی حمایت می‌کند و همچنین است، آذربایجان غربی و شرقی، تهران و دیگر استان‌ها. طبعاً همه این فاکتورها روی رأی کلان تأثیر می‌گذارد. کسانی که به دنبال کارهای نظرسنجی‌اند با بهره‌بردن از همه این ظرایف به نظرسنجی‌هایی تقریباً نزدیک به واقعیت دست می‌یابند.
اما در عین حال کلان شهری مانند تهران، در انتخابات پیچیدگی‌های خاصی دارد که نمی‌توان با دو دو تا چهار تا آن را حل و فصل و مشخص کرد. آن هم به دلیل اینکه ارقام زیادی را می‌توان برایش پیش‌بینی کنند. یکی از تفاوت‌های عمده کشور ما با دیگر کشورهای توسعه یافته نیز این است که ما اجازه می‌دهیم نظامیان رأی بدهند. در بسیاری کشورها نظامیان از رأی دادن محروم‌اند. آنها همان‌طور که می‌دانیم جمعیتی‌اند که در مناطق پادگانی زندگی می‌کنند و هیچ‌یک از نظرسنجی‌های حتی خیابانی و میدانی هم به آنها دسترسی ندارند. بنابراین وقتی پرسشگر به در خانه آنها مراجعه می‌کند یا در خیابان نظر آنها را می‌پرسد و عددی را به عنوان نظرسنجی نظامیان شهر تهران پیش روی ما قرار می‌دهد، درصد خطای بالایی دارد. اگر نظر سنجی‌های فضای مجازی با همین بی‌دقتی باشد، ما در این عرصه هم با فیک نیوز سر و کار داریم.»