«بررسی نقشه‌های هواشناسی و تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهند که توده گرد و خاکی در شرق سوریه و شمال عراق تشکیل شده است.»
اطلاعیه شماره 35 سازمان هواشناسی کشور که با این جمله‌ها آغاز می‌شود بیانگر این است که بار دیگر ایرانیان باید منتظر یک میهمان ناخوانده باشند: ریزگرد عربی.
سازمان هواشناسی پیش‌بینی می‌کند که این گرد و خاک در روز‌های سه‌شنبه و چهارشنبه (30 و 31 تیر) ابتدا کرمانشاه، ایلام، خوزستان و بتدریج بوشهر را تحت‌تاثیر قرار دهد.
هجوم گاه و بی‌گاه ریزگرد به هوای کشور که در ماه‌های اخیر به دفعات شاهد آن بوده‌ایم، کارشناسان و محققان ایرانی را بر آن داشته تا برای مقابله با این پدیده چاره‌اندیشی کنند.
از آنجایی که همسایه‌های ایران به عنوان منشاء گرد و غبار در مظان اتهام قرار دارند، طرح‌هایی چون کمک به ایجاد پوشش گیاهی در کشور‌های همسایه به منظور تثبیت شنهای روان از جمله این طرح‌هاست.
«بر اساس تحقیقات ما منشاء گرد و غبار به ترتیب عراق، سوریه، عربستان، بخشی از ترکیه و همچنین بخشی از ایران است.»
دکتر عبدالمحمد غفوری روزبهانی معاون پژوهشی مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، با بیان این مطلب، می‌گوید: مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، اولین مرکزی بوده که بحث سنجش از راه دور را به کمک تصاویر ماهواره‌ای و سیستم اطلاعات جغرافیایی به طور توام مطرح و در این راستا با همکاری موسسه ITC هلند فعالیت‌هایی را در کشور آغاز کرده است.
وی ایجاد و حفظ پوشش گیاهی و کاهش دخالت بشر در طبیعت و همچنین «مالچ‌پاشی» را از جمله راهکار‌های مقابله با نفوذ گرد و غبار به کشور عنوان می‌کند. مالچ‌پاشی عملیاتی است که به منظور تثبیت ماسه‌های روان با استفاده از مشتقات نفتی (مالچ یا قیر معطر )انجام می‌شود.
بیابانهای جنوب کشور مالچ‌پاشی می‌شود
اظهارات دکتر غفوری درحالی است که برخی کارشناسان از اساس ریزگرد را پدیده‌ای متفاوت با گردوغبار معمول نواحی بیابانی می‌دانند و در نتیجه مالچ‌پاشی و درختکاری برای جلوگیری از بروز ریزگرد را نادرست ارزیابی می‌کنند، اما در هر حال مالچ‌پاشی عملیاتی است که از سوی وزارت نفت دنبال می‌شود: شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب با دستور وزیر نفت برای جلوگیری از ایجاد گرد و غبار در مناطق جنوبی اقدام به مالچ‌پاشی در زمین‌های بیابانی جنوب کشور می‌کند.
محمدحسین اردشیری مدیرکل سلامت، ایمنی و بهداشت وزارت نفت (اچ.اس.یی) در گفت وگو با شانا، در باره اقدام‌های صنعت نفت برای جلوگیری از ایجاد گرد و غبار در شهرهای جنوبی کشور تصریح کرد: با موافقت نوذری، وزیر نفت، کار مالچ‌پاشی و کاشت درخت امسال در خوزستان اجرا می‌شود.
به اعتقاد این مقام مسوول، مالچ‌پاشی زمین‌های بیابانی و نهال‌کاری تنها و عمده‌ترین راه جلوگیری از بروز پدیده گرد و خاک شدید است که از سال گذشته به همت شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب در پاره‌ای از نقاطی که این پدیده جوی تشدید می‌شود، آغاز شده است.
این عملیات در خوزستان البته قدمتی دیرین دارد و از سال 1347 با مالچ‌پاشی بر روی تپه‌های الباجی و البروایه آغاز شده است.
اما در حالی که مسئولان برای جلوگیری از نفوذ گرد و غبار به کشور پاشش مالچ نفتی را پیشنهاد می‌دهند، برخی محققان نسبت به خطرات زیست محیطی این روش هشدار می‌دهند: مالچ نفتی ماده‌ای شبیه قیر و دارای رنگ تیره و ضریب جذب حرارت بالا است. از این رو اگر این مواد در اشل گسترده پاشیده شود نسبت به محیط مجاور خصوصا در تابستان گرمتر می‌شود و در نتیجه توازن انرژی محیط را از بین می‌برد و این خود موجب پیدایش باد و گرد‌باد در محل می شود و جابجایی بیشتر تپه‌های شنی و گرد و غبار را در پی دارد.
از سوی دیگر «گرد» مالچ نه تنها زندگی انسانها را به خطر می‌اندازد بلکه با مسدود کردن راه تنفس برگها، حیات گیاهان را به مخاطره می‌اندازد، محصولات کشاورزی را مسموم می‌کند و میزان تولیدات کشاورزی را کاهش می‌دهد.
به اعتقاد کارشناسان محیط‌زیست، این مواد همچنین در دراز مدت به منابع زیرزمینی آب رخنه می‌کند و موجب آلودگی آبهای زیر زمینی می‌شود.
فناوریهای نوین را دریابیم
مجموع مشکلات که پاشیدن مالچ‌های نفتی برای محیط زیست ایجاد می‌کند، موجب شده برخی محققان در‌پی یافتن راهکار‌های جایگزین برای تثبیت شنهای روان باشند. مصطفی آقایی مقدم از جمله این محققان است که با استفاده از نانوتکنولوژی شبکه پلیمری را طراحی کرده که قادر است با ایحاد واکنش ذرات یونی بدون ایجاد خطرات زیست محیطی شنهای روان را تثبیت و از ایجاد توفانهای گرد و غبار جلوگیری کند.
در این پروژه با آنالیز شنهای کشور پلیمرهای خاصی به نام «پلی لاتیس» تولید و بر روی آن یونهای بسیار ریزی سوار شده است. این ماده که 99 درصد آن از آب است به سطح شن اسپری می‌شود و یونهای موجود با واکنشی که ایجاد می‌کنند باعث چسبیده شدن شنها به یکدیگر شده و از حرکت شنهای روان جلوگیری می‌کند.
آقایی مقدم نفوذپذیری را از ویژگی‌های مهم این ماده عنوان می‌کند: با رعایت فضای بین شنها به منظور نفوذ آب در زمین و جلوگیری از تبخیر آب، آب باران به راحتی در لایه‌های زمین نفوذ می‌کند.
وی با تاکید بر اینکه این ماده غیر سمی است، ادامه می‌دهد: این ماده با ضخامت دو تا سه میلیمتر در برابر بادهای 100 کیلومتر در ساعت مقاوم است به طوری که توانستیم برای اولین بار در کشور در بیابانهای کاشان بذر، نهال و قلمه بکاریم که رشد هم داشتند.
با وجود مزایای پلی لاتیس، این ماده هنوز توجه سازمان محیط زیست را جلب نکرده است: از سال گذشته که این پدیده در خوزستان و اهواز نفوذ زیادی کرد پیشنهاد خود مبنی بر استفاده از این ماده دوستدار طبیعت را به سازمان محیط زیست ارائه کردیم. این پیشنهاد به بخش نانوفناوری سازمان ارجاع داده شد ولی در نهایت به فراموشی سپرده شد.
آقایی مقدم با تاکید بر اینکه استفاده از مواد مضری مانند مالچ نفتی در حالی استفاده می‌شود که فناوریهای موجود در کشور مورد غفلت واقع شده‌اند، می‌افزاید: با بی‌توجهی سازمان محیط زیست، تلاش کردیم در چند استان به صورت پایلوت آن را کاربردی کنیم.
به گفته این محقق، پایلوت «پلی لاتیس» در خوزستان در مساحت 10 هکتار اجرایی شده است و هفته آینده پایلوت طبس اجرایی می‌شود.