به گزارش همهشری آنلاین، امروز روز جهانی مقابله با پدیده کودک کار است؛ موضوع تلخ و زشتی که در جهان اگرچه تعدادش کمی کاهش یافته است؛ با این حال اشکال به استثمار کشیدن کودکان تا تغییراتی داشته و محل‌های دور از دید همچون کارگاه‌های زیرزمینی در سراسر جهان محل کار کودکان بیشتری شده است.
در ایران هم علاوه بر نبود آمار دقیق در مورد تعداد کودکان کار، محل کار این کودکان به خوبی مشخص نیست. همچنین به علت سیل مهاجرت اتباع افغانستانی به کشورمان، وضعیت سنی و جنسیتی کودکان کار در ایران تغییرات زیادی داشته است که در این گزارش بدان خواهیم پرداخت.
در ایران درباره کودکان کار خیابانی آمارهای مختلف و متناقضی اعلام می‌شود. برخی مطالعات نشان می‌دهد جمعیت کودکان کار در خیابان و کودکان خیابانی در شهرهای بزرگ ایران رو به گسترش است؛ مهمترین علت این افزایش هم به نظر رشد جمعیت مهاجران افغانستانی است.
طبق گزارش مرکز تحقیقات مجلس حداقل ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار کودک از چرخه تحصیل باز ماندند. بر اساس آمارها تعداد کودکان کار ایران در بازه‌ای بین یک میلیون و ششصد هزار نفر تا ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر برآورد شده است. حدود ۳ میلیون و پانصد هزار کودک حاشیه نشین و بیش از ۷۰۰ هزار کودک مهاجر و پناهنده وجود دارد.
روز جهانی مقابله با کار کودک هر سال در دوازدهم ژوئن مصادف با بیست‌وسوم خرداد برگزار می‌شود؛ بر همین اساس تلاش کردیم طی یک گزارش و به کمک آمارها، به آخرین وضعیت رصد کودکان کار در ایران بپردازیم.
پیش از این، در گزارشی با عنوان معضل جهانی به نام کودکان کار / تفاوت کودک خیابان با کودک در خیابان به این مسئله اشاره شد که تمامی کودکانی که در خیابان کار می‌کنند کودک کار نیستند؛ کودک در خیابان کودکی است که در خیابان کار می‌کند اما کودک خیابان کودکی است که در خیابان زندگی می‌کند.
در مطالعاتی که وامقی و همکارانش در سال ۱۳۹۶ از سوی سازمان بهزیستی انجام داده‌اند تعداد کودکان خیابانی در تهران بین ۳۲۴۰ نفر تا ۱۰۵۵۳ نفر محاسبه شده است. بر این اساس تعداد کودکان کار در ایران هم بین ۲۰۲۳۹ نفر تا ۳۴۷۱۹ نفر برآورد شده است. مقایسه ویژگی‌های جمعیت شناختی کودکان خیابانی تهران و خانواده‌هایشان در سال‌های ۹۲ و ۹۶ و در ۱۵ استان کشور در سال ۱۳۹۹ بدین شرح است:
ملیت / هویت
۳۷ درصد قومیت کودکان کار افغانستان است در تهران اما ۶۶ درصد کودکان کار افغانستانی هستند. حدود دو سوم کودکان کار اظهار داشتند که دارای مدارک هویتی از قبیل شناسنامه پاسپورت و کارت ملی هستند. از میان ایرانی‌ها بیش از همه فارس سپس بلوچ و بعد کولی‌ها هستند. کودکان کولی‌های برخی شهرهای شمال و شمال شرقی کشور که معروف به غربی‌ها هستند و پس از آن تعدادی هم کودکان مهاجر بلوچ پاکستانی در حاشیه شهرها زندگی می‌کنند.
کودکان کار مهاجر بلوچ پاکستانی نسبت به کودکان کار افغانستانی مدارک هویتی و مجوزهای اقامت کمتری دارند و عمده مهاجران بلوچ پاکستان فاقد مدارک هویتی یا مجوزهای اقامت هستند.
سن
بر اساس بررسی‌هایی که از سوی ارزیابان سازمان بهزیستی، وامقی و روشن فکر در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ صورت گرفت؛ ۶۰ درصد کودکان کار ۱۰ تا ۱۴ ساله و مابقی ۱۵ تا ۱۸ ساله بودند. در سال ۱۳۹۹، ۷۱ درصد کودکان کار ۱۰ تا ۱۴ ساله و مابقی ۱۵ تا ۱۸ ساله برآورد شدند. این موضوع نشان می‌داد طی سالیان اخیر درصد کودکان کار زیر ۱۴ سال بیشتر شده است.
یکی از مهمترین علل بیشتر شدن جمعیت کودکان کار زیر ۱۴ سال، حضور بیشتر کودکان افغانستانی زیر ۱۴ سال در خیابان است.
بر اساس برآوردها ۶۳ درصد کودکان کار زیر ۱۵ سال، افغانستانی هستند. این در حالی است که خانواده‌های افغانستانی ترجیح می‌دهند کودکان بالای ۱۵ سال خود را به جای کار در خیابان به مهارت آموزی و کار در کارگاه‌ها بفرستند.
همچنین با افزایش سن، سهم و درصد دختران کار افغانستانی کم و سهم پسران افغانستانی بیشتر می‌شود. سن کار کودک در دهه اخیر در جهان کاهش یافته است با این حال کودکان کولی (غربتی) همواره از سنین پایین‌تری شروع به کار می‌کنند.
جنسیت
اغلب کودکان خیابانی پسر هستند؛ در بررسی‌هایی که سازمان بهزیستی کشور در سال ۱۳۹۱ انجام داد ۹۲ درصد کودکان خیابانی در ایران پسران هستند. با این وجود نسبت پسر به دختر در گروه‌های مختلف کودکان خیابانی یکسان نیست.
در کودکان کار افغانستانی بیشترین نسبت پسر به دختر وجود دارد و ۸۰ درصد کودکان کار افغانستانی پسر هستند. در ایرانی‌ها ۶۵ درصد کودکان کار ایرانی پسر هستند. در میان کودکان ایرانی کولی اکثریت با دختران است و ۶۰ درصد کودکان ایرانی کولی دختر هستند.
بر اساس آمارهای بهزیستی که در سال ۱۴۰۰ نیست بر آن تاکید شده است خانواده‌ها از یک سنی به بعد به ویژه از سن بلوغ کمتر اجازه می‌دهند دختران در خیابان یا در برخی مشاغل سخت حضور داشته باشند. در چنین شرایطی دختران در سنین بالاتر بیشتر در منزل کار می‌کنند.
کارشناسان دو دلیل عمده را در کاهش تعداد دختران در خیابان در سنین بالاتر را مطرح می‌کنند. بر این اساس اولاً خانواده‌ها نگران مزاحمت، تهدید و تعرض به دختران در سنین بالاتر بوده و دوماً این خانواده‌ها ترجیح می‌دهند دختران بعد از سن بلوغ کم کم آماده ازدواج شوند. بیشتر دستفروشی‌ها و کل فروشی‌ها کار دختران بوده و پسران بیشتر در کارهایی مانند زباله گردی، باربری و مانند این‌ها فعالیت دارند.
ازدواج و خانواده
حدود ۸۸ درصد کودکان کار بر اساس آمارها در سال ۱۳۹۹ پیش خانواده می‌خوابند و مابقی شب را در مکان‌هایی می‌گذرانند که والدینشان حضور ندارند.
بر اساس مطالعه‌های کیفی (از سوی بهزیستی و در سال ۱۴۰۰) معمولاً اعضای یک خانواده یا فامیل در ساعات اولیه صبح به صورت گروهی به محل کار خود می‌آیند و شب با هم باز می‌گردند.
در مطالعاتی که شهرداری تهران در سال ۱۳۸۹ انجام داده است حدود ۷۱ درصد کودکان خیابانی تهرانی با پدر و مادر یا یکی از این دو زندگی می‌کنند. در بررسی‌هایی که صورت گرفته است بیشترین فراوانی مراجعه کودکان به مراکز کودکان خیابانی غیردولتی ۱۹ درصد و مراکز کودکان خیابانی وابسته به بهزیستی ۱۵ درصد است.
یافته‌ها نشان می‌دهد با افزایش سن و بعد از ۱۵ سالگی، کودکان کار ترجیح می‌دهند با دوستان خود زندگی کنند.
نتایج ارزیابی سریع و پاسخ به وضعیت کودکان خیابانی در سال ۱۳۹۲ نشان می‌دهد ۸۵ درصد از کودکان خیابانی ازدواج نکردند. ۱۲ درصد متأهل، ۰,۴ درصد طلاق گرفته و ۲ درصد نامزد بوده‌اند.
با افزایش نرخ مهاجرت از سوی افغانستان و بیشتر شدن کودکان کار افغانستانی نسبت کودکان کار متأهل هم کاهش یافته است؛ به طوری که در سال ۱۳۹۹ تنها ۰,۸ درصد، کمی کمتر از یک درصد کودکان کار خیابانی متأهل بوده یا ازدواج موقت داشته‌اند.
تحصیلات
بر اساس آمارها در سال ۱۳۹۹، حدود ۷۲ درصد کودکان کار به اشکال مختلف به مدرسه می‌روند. بیشتر این دانش آموزان مقطع دبستان را سپری و برخی هم تا اول متوسطه حضور دارند؛ تعداد کمی از کودکان کار هستند که مقطع متوسطه دوم را هم سپری می‌کنند.
با افزایش سن میزان تحصیل در کودکان به شکل معناداری کاهش می‌یابد. با این حال در سال‌های گذشته میزان تحصیل کودکان کار کمی بهبود یافته است در حالی که در سال ۸۹ حدود یک چهارم کودکان کار بی‌سواد بودند؛ در سال ۱۳۹۶، ۴۸ درصد کودکان ۱۰ تا ۱۴ ساله مشغول تحصیل در مقطع ابتدایی بودند.
وضعیت ترک تحصیل در میان کودکان کولی به علت سنت کار کردن کودکان بسیار بیشتر است. خروج از تحصیل به علت کار مهمترین علت ترک تحصیل کودکان است. بر اساس مطالعات شهرداری تهران ۶۴ درصد کودکان کار علت ترک تحصیل خود را اشتغال به کار عنوان کردند.