همشهری آنلاین - محمد باریکانی: ماناها، کاسی‌ها، گوتی‌ها، لولوبی‌ها، آمادها، تپورها، میتانی‌ها، سمیریان و سکاها به نوشته تاریخ‌دانان و باستان‌شناس‌ها نخستین اقوام بومی ایران تا پیش از مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران بودند که از بین آنها کاسی‌ها و سکاها و ماناها توانستند برای خود حکومت و دولت تشکیل دهند.
ماناها ۲۸۲۴سال قبل، یعنی ۸۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در ایران حکومت تشکیل دادند. آنها ۳۰۰سال بر فلات ایران حکومت کردند و آثار معماری و تزیینات هنری بی‌شماری در سراسر ایران برجای گذاشتند. هنر اصلی آنها تزیین ساختمان‌ها و کاخ‌ها و قصرهای هزاره‌های گذشته بود، اما مهم‌ترین نشانه‌های تمدن ماناها که پیش از هخامنشی‌ها در ایران حضور قوی داشتند در کدام نقاط ایران وجود دارد؟
پراکنش تمدن ماناها در ایران
علی هژبری، باستان‌شناس: کوه‌های زاگرس میراث‌دار بخش بزرگی از تاریخ ایران و شرح سرگذشت آدمی در دوره‌های گوناگون است. یکی از حکومت‌هایی که بخش اعظم میراث آن در بخشی از این جغرافیا به ودیعه نهاده شده پادشاهی ماناها حدود ۳۰۰۰سال پیش است. متون آشوری در سده نهم پیش از میلاد ماناها را حکومتی مستقل در محدوده جنوب دریاچه ارومیه معرفی کرده که ایالت‌های مهم‌شان ایزبیه / زیپیا، زیکیرتو و شهر شاهی آنان ایزیرتو بوده است. دیگر اطلاعات زبان‌شناسی ازجمله نام تعدادی از پادشاهان مانا چون اواَلکی، ایرانزو، آزا، اولوسونو و آخسری از فحوای متون آشوری که عموما گزارش لشکرکشی آشوری‌ها به این سرزمین است، دانسته شده است. از نظر سیاسی مانایی‌ها با تکیه بر معادلات سیاسی به حفظ موقعیت خویش می‌پرداختند، بدین معنا که هرگاه هرکدام از ۲همسایه مقتدرشان، اورارتو یا آشور، در اوج بودند با آنان تفاهمنامه سیاسی می‌بستند و از این طریق به حفظ قدرت خویش می‌پرداختند. تنها کتیبه مانایی از قلایچی بوکان نیز گواه این مدعاست. پس از قدرت گرفتن مادها، سرانجام ماناها به‌عنوان بخشی از پادشاهی ماد درآمدند و شواهد باستان‌شناختی گویای آن است که هنر مانایی در دوره‌های بعدی به‌خصوص هخامنشی ادامه یافته است. آثار به‌جای مانده از تمدن ماناها در ایران نشانگر هسته فرهنگی بسیار قوی ماناهاست. کاوش‌های باستان‌شناسی تا به امروز محوطه‌های اندک ولی شاخصی را از این پادشاهی معرفی کرده است. محوطه‌های زندان سلیمان نزدیک تکاب و قلایچی در بوکان دارای ساختارهای معماری با کاربری مذهبی، قلعه زیویه نزدیک سقز با کاربری نظامی و محوطه‌های کول تاریکه نزدیک دیواندره، چنگبار و ملامچه (گورستان) در نزدیکی زیویه و محوطه‌هایی نظیر ربط در سردشت و کانی زیرین در میانه سقز و زیویه که هنوز مطالعات آنها در آغاز راه است و نتایج آنها روشن نشده است.