همشهری آنلاین- علی‌الله سلیمی: آیین‌های عاشورایی جلوه‌های گوناگونی دارند که بخشی از آن در نوای نوحه‌های سوگواران در مجالس عزاداری شهیدان کربلا جلوه‌گری می‌کند؛ سوز نهفته در صدای نوحه‌خوان‌ها معمولا دل‌های سوگواران را با حس و حال واقعه عاشورا پیوند می‌زند و شور دوچندان به این مجالس حسینی می‌دهد، اما در سال‌های اخیر برخی مداحان اغلب جوان از اشعاری در نوحه‌های خود استفاده می‌کنند که آن حس عمیق و لازم را در دل‌ها ایجاد نمی‌کند. برای کندوکاو این مسئله به سراغ حسین اسرافیلی، شاعر پیشکسوت ادبیات آیینی رفتیم که سابقه دیرینه‌ای در سرودن اشعار عاشورایی دارد و در این حوزه صاحب‌نظر است. اسرافیلی متولد سال ۱۳۳۱ در تبریز است و در طول سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۷ مسئولیت صفحه ادبی مجله پیام انقلاب را به عهده داشت و عضو شورای شعر و موسیقی صدا و سیما و شورای شعر نیروهای مسلح بنیاد حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس بوده است. کتاب‌های «آتش در خیمه‌ها» و «تشنه در باران زخم» مجموعه شعرهای عاشورایی این شاعر است که مورد استقبال علاقه‌مندان و به ویژه مداحان اهل‌بیت(ع) قرار گرفته است. از دیگر کتاب‌های او می‌توان به«تولد در میدان»، «عبور از صاعقه»، «گزیده ادبیات معاصر شماره ۵»، «مردان آتش نهاد»، «آتش در گلو»، «آیینه های شعله ور» اشاره کرد.
- بسیاری از اشعار موفق و تاثیرگذار عاشورایی که این روزها توسط مداحان اهل بیت(ع) در مجالس عزاداری و هیأت‌های مذهبی خوانده می‌شود متعلق به شاعران کلاسیک فارسی همچون عمان سامانی، صامت بروجردی، جیحون یزدی و وصال شیرازی است و اغلب مفاهیم عاشورایی هم در اشعار این شاعران بزرگ مطرح و بازتاب داده شده است. با این حال، آیا امکان ظهور شاعران و مدیحه‌سرایانی در آن سطح بالا در روزگار معاصر که اشعاری غنی در این زمینه سروده باشند، وجود دارد؟
بله، عاشورا یک اتفاق بزرگ و حادثه عظیم در تاریخ بود که مسیر تاریخ را تغییر داد. اگر نبود حادثه عاشورا، در زمانه ما هم افرادی مانند داعش پیوسته ادعای خلافت می‌کردند و جهان با مصائب و مشکلات تازه ای مواجه می‌شد. اما حادثه کربلا اتفاق افتاد تا برای همیشه مرزبندی روشنی بین حق‌وعدالت و ظلم ناحق بودن برقرار شود. برای همین این حادثه هنوز هم که هنوز است زوایای نامشکوف بسیاری دارد که نیاز به تحقیق و پژوهش و در نتیجه، خلق آثار ادبی به ویژه اشعار عاشورایی دارد و اگر شاعران مستعد و با انگیزه‌ای وارد این حوزه شوند و در کارشان هم ممارست و تلاش داشته باشند یقینا می‌توانند در جایگاه به مراتب بالاتری همچون برخی شاعران برتر و کلاسیک ادبیات فارسی قرار گیرند. به نظرم، این حوزه هنوز نیاز به کنکاش دارد و مثل معدن غنی قابل برداشت است. تکاپو و کندوکاو می‌خواهد که ابعاد مختلف آن استخراج و مورد استفاده قرار گیرد.
- ایرادی که در سال‌های اخیر به برخی از شاعران فعال در حوزه ادبیات آیینی وارد است، عدم تاثیرگذاری و فراگیری اشعار این شاعران نسبت به متقدمان است. دلیل آن را چه می‌دانید؟
برخی شاعران جدید متاسفانه شناخت کافی و چندانی از مکتب اهل بیت(ع) ندارند. در حالی که ورود به این عرصه شناخت و معرفت خاص خود را می‌طلبد. نمی شود بدون شناخت زوایای گوناگون فرهنگ عاشورا وارد این عرصه شد و هر شعری را به اسم اشعار عاشورایی تحویل جامعه داد. شاعری که می‌خواهد در این حوزه فعالیت کند باید مطالعات زمینه‌ای داشته باشد تا شعرهایی که درباره واقعه کربلا و فرهنگ عاشورا می‌گوید در دل مشتاقان و علاقه‌مندان فرهنگ عاشورایی بنشیند. به هر حال، اشعار عاشورایی تعاریف خاص خود را دارد که لازم است رعایت شود.
- شما به عنوان یکی از شاعران پیشکسوت در حوزه اشعار آیینی که سال‌هاست در این زمینه فعالیت دارید، برای شعر عاشورایی چه تعریفی قائل هستید؟
شعر عاشورایی حرمت ویژه‌ای دارد. پشت هر شعر عاشورایی، باید یک نخ نامرئی باشد که نگاه عاشورایی در همه کلمات و ابیات آن مسترر شود. تک‌تک کلمات در شعر عاشورایی باید «حسین(ع)» را فریاد بزنند و تعابیر شعری شفاف، روشن و همچون آئینه، جلوه‌پذیر واقعه عاشورا باشد.
- در این میان، شاعر شعر عاشورایی چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟
به نظرم، شاعر شعر عاشورایی باید زلالی آئینه را پیدا کند تا زلالی آب در آن انعکاس پیدا کند. شاعر باید صحنه کربلا را تجسم کند و سپس به عمق آن واقعه قدم بگذارد. اولین شهید بنی‌هاشم، حضرت علی‌اکبر(ع) است ولی شعری داریم که می‌گوید ایشان بعد از حضرت عباس(ع) شهید شده است که نشان می‌دهد شاعر اصلا مقتل نخوانده است. آدمی که مقتل نخوانده و ذهنیت خود را با واقعه کربلا تطبیق نداده است، چگونه می‌تواند شعر عاشورایی بگوید؟ بنابر این، شاعر شعر عاشورایی حتما باید مطالعاتی عمیقی در این حوزه داشته باشد تا با اشراف بیشتری بتواند به مفاهیم عاشورایی در شعر خود بپردازد. برای پرهیز از کلیشه‌پردازی در سرودن نوحه‌ها شاعر باید ذوق شاعرانگی داشته باشد و نقش عواطف، احساسات و آرایه‌های صوری ادبی و صنایع ادبی را بداند. شاعر باید شعر را به درستی بشناسد و از عناصر شعری بهره ببرد و تاریخ و مقتل را خوانده باشد. اکثر شاعران اهل تحقیق نیستند و مقتل و مستندات عاشورایی را نمی‌خوانند بلکه تنها چیزهایی را که می‌شنوند به شعر درمی‌آورند و اصلاً توجه نمی‌کنند که آیا این مسائل صحت تاریخی دارد یا خیر.
- در سال‌های اخیر شاهد هستیم که برخی مداحان در بعضی هیأت‌های مذهبی اشعاری را در وصف واقعه عاشورا و شهیدان کربلا می‌خوانند که به هیچ وجه در شأن آن واقعه تاریخی بزرگ و شهیدان وامقام کربلا نیست. شما به عنوان یک شاعر آیینی که از نزدیک رویدادهای این حوزه را دنبال می‌کنید در این باره چه نظری دارید؟
بله، متاسفانه در برخی مجالس عزاداری محرم شعرهای ضعیفی توسط بعضی از مداحان که مطالعات لازم در این زمینه ندارد خوانده می‌شود که با تأسف باید گفت این نوع شعرها به هیچ وجه در شأن اهل بیت(ع) و واقعه عاشورا ندارد. گاه کسی که قدری وزن و قافیه می‌داند، شعر برای نوحه‌خوانی می‌سراید و از طرف دیگر برخی مداحان که از ۶ دانگ، فقط ۲ دانگ صدا داشته و هیچ شناختی از شعر ندارند، ساده‌ترین آثار را می‌گیرند و حتی در اوزانی اشتباه شعر را می‌خوانند. متأسفانه بیشتر نوحه‌خوان‌های ما چیزی از شعر نمی‌دانند، وزن در برخی شعرها به هم ریخته و شاعر شناخت درستی از کلمه ندارد. به گمانم نوحه‌خوان‌های ما شعر خوب هم که به دستشان برسد نمی‌خوانند و در جیبشان می‌گذارند. البته فواد کرمانی و عمان سامانی از جمله شاعرانی بودند که در این زمینه شعرهای درخشانی سرودند.
- یکی دیگر از موضوعات مطرح در حوزه اشعار عاشورایی مداحان مجالس عزاداری در سال‌های اخیر، تعدد بالای شاعران و مداحان جوان‌تر است که ارتباط چندانی با گذشته این حوزه ندارند و گاهاً اشعاری را گفته یا در مجالس عزاداری می‌خوانند که کلاً در فضای دیگری است. شما دلیل این مسئله در چه مواردی می‌دانید؟
بله شاعران جوان بسیاری در این حوزه فعالیت دارند که بعضی از آنها آثار خوبی هم دارند اما بعضی‌ها هم هستند که برای افزایش مخاطبان خود، کلمات و مفاهیم غیرمرتبطی را هم وارد شعر خود می‌کنند که این نوع اقدامات غیر ضروری، قداست و معرفت شعر آنها را پایین می‌آورد. به عنوان مثال، بعضی از این شاعران جوان عاشقانه‌های سطحی را با همان بیان و لحن بسیار نازل زمینی برای اهل بیت(ع) می‌گوید که به هیچ وجه در شأن آن بزرگواران نیست. در این میان، متاسفانه بعضی از نوحه‌خوان‌ها هم مرز بین شعر خوب عاشورایی با یک شعر عاشقانه نازل و سطحی را تشخیص نمی‌دهند و فکر می‌کند چون شاعر این اشعار در چند محفل و مجلس شهرت نسبی دارد حتما باید شعر او را در مجالس عزاداری و هیات‌ها خواند. یکی از ملاک‌های این مداحان برای انتخاب شعرها هم، تازه بودن این اشعار است که به نظرم ملاک معقولی نیست، چون برخی اشعار عاشورایی قدیمی که از بارِ حسی و معرفتی لازم و انسجام زبانی و ساختاری قوی برخوردار هستند سال‌ها و حتی قرن‌هاست در مجالس عزاداری حسینی خوانده می‌شود و هنوز هم محبوبیت بسیار بالایی در بین مردم دارد. مثل اشعار عاشورایی محتشم کاشانی یا عمان سامانی که من معتقدم هیچ گاه کهنه نمی شود و اصلا بخشی از هویت و فرهنگ عاشورایی را تشکیل می‌دهد.
- پس شما معتقدید ورود به ساحت شعر عاشورایی آدابی دارد که یک شاعر علاقه‌مند به فعالیت در این حوزه در ابتدا باید این آداب را رعایت کند.
بله، وارد شدن به ساحت مقدس ائمه(ع) و به ویژه شعر عاشورایی آداب و ترتیبی دارد. این گونه نیست که دو کلمه را در شعر عاشقانه جابه‌جا کنیم و ادعا کنیم که آن شعر را برای ائمه سروده‌ایم. درست است که ما عشق و علاقه به ائمه داریم اما رنگ و لعاب عشق به اهل بیت(ع) با رنگ و لعاب عشق در شعرهای زمینی تفاوت دارد. ما نخست باید دلمان با اهل بیت(ع) گره بخورد و آموزه‌های دینی آن بزرگواران که در حرکت و منش و رفتار آنها دیده می‌شود برای ما الگو باشد و زندگی‌مان را با امام حسین(ع) پیوند بدهد. اگر این پیوند نباشد، شعر ما شعر عاشقانه زمینی از آب درخواهد آمد؛ این در حالی است که شعر ائمه(ع) دارای عمق و مفاهیمی است که با شعر عاشقانه زمینی تفاوت دارد. چنین نیست که تنها در شعرها بگوییم ائمه را دوست داریم و چشم و ابرو و قامت آنها را وصف کنیم، بلکه در شعرمان باید ایستادگی و مقاومت آنها را به تصویر بکشیم. شعرهایی که برای اهل بیت سروده می‌شوند، باید ادامه «هیهات منا الذله» حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) باشند. سخن امام حسین(ع) امروز باید مطلع درخشان‌ترین شعرهای آیینی باشد که فرمودند ما مرگ را می‌پذیریم اما ذلت را قبول نمی‌کنیم. پس شعر عاشورایی نباید شبیه به شعر عاشقانه سطحی باشد. شعر آیینی باید ادامه خطبه‌های حضرت زینب(س) باشد که می‌فرماید: «ما رأیت الا جمیلا» هیچ چیز غیر از زیبایی ندیدم. این نگاه با مفهوم شعرهای عاشقانه دختر و پسری فرق دارد. زیبایی ظاهری نیست، بلکه زیبایی عاشورا زیبایی عمیق هستی‌شناسانه است. در مجموع، شعر عاشورایی باید از جان شاعری که برای اهل بیت(ع) شعر می‌گوید برآید تا بر دل‌های مشتاقان مجالس حسینی بنشیند.
- نقش آموزش در بهبود کیفیت شعر و مداحی چیست؟
تا حد زیادی آموزش در زمینه بهبود کیفیت شعر و مداحی می‌تواند مفید و موثر باشد. چندی پیش از من خواسته شد دو سه جلسه تدریس کنم و برای فعالان اغلب جوان این حوزه صحبت کنم. این اتفاق افتاد اما مقطعی بود و تداوم نداشت. معمولا در روزهای منتهی به ماه محرم فعالیت‌هایی از این دست انجام می‌شود اما چون مقطعی و اغلب کوتاه مدت است چندان اثرگذار نیست. این نوع فعالیت‌ها باید در طول سال ادامه داشته باشد و شاعران و مداحان جوان با ظرافت‌های کار خود بیشتر آشنا شوند. اساتید مختلف بیایند تدریس کنند، یکی وزن و قالب شعر را توضیح دهد و دیگری فرق قصیده و رباعی و انواع قالب‌های شعری را بگوید. تاریخ مقتل‌ها روایت شود و خلاصه آگاهی شاعران و مداحان این حوزه به مراتب افزایش یابد. البته در این میان، جای یک انجمن معتبر که نوحه‌سرایان را به استفاده از شعرهای درخشان ترغیب کند، خالی است.