همشهری آنلاین - الهام مصدقی راد : نبض حیات شهرهای مختلف ایران در سالیان گذشته با جریان آب در زیر زمین و راه روشن و زاینده قنات می‌تپید. رشته های پر آب قنات در دل شهر همچون رگ های پر خون در بدن ، شهرها را زنده نگه می‌داشتند. این شیوه آبرسانی و بهره برداری از منابع آب را به دلیل دارا بودن بیشترین قنات ها در دنیا ، به ایران نسبت می‌دهند . برآورد مجموع قنات های ایران را بیش از 50 هزاررشته می‌دانند که 87 درصد آنها در فلات مرکزی و مناطق با بارش کمتر از 300 میلی متر احداث شده ، شیوه ای که از تبخیر شدن آب در گرما نیز محافظت کرده و حول آن شهرهای متعددی شکل گرفتند. این دانش منحصر به فرد در مدیریت آب ، طی کشورگشایی های ایرانیان در زمان هخامنشان و ساسانیان به دیگر کشور ها نیزمنتقل شد و هم اکنون 27 کشور دنیا همچون عمان ، چین ، اسپانیا ، مصر، الجزایر ، شیلی ، امریکا ، افغانستان و.. دارای شکل هایی از قنات هستند. از دهه 50 و همزمان با ورود تکنولوژی حفر چاه ، آسیب جدی به قنات های کشور وارد شد و مرگ بسیاری از قنات ها رقم خورد. چاه های مجاز و غیر مجاز که همچنان نیز روند حفر آنها ادامه دارد ، آب را با شدت از دل قنات و سفره های آب زیرزمینی بیرون می‌کشد و نه تنها رشته حیات شهرها بلکه سفره های آب زیرزمینی را نیز تخریب کرده است. هم اکنون بخش قابل توجهی از قنات های ایران با کم آبی یا تخریب عمدی یا سهوی مواجه شده اند هر چند که در سالهای پر بارش ، نشانه های جریان آب در برخی قنات های غیر فعال دیده شد و قنات های کم آب نیز مدتی جان گرفتند، قنات هایی که میتوان به احیا و زندگی دوباره آنها امیدوار بود .
قانونی برای احیا قنات های فوت شده نداریم
محمد مهدی جوادیان زاده ، مدیر مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی : در قانون توزیع عادلانه آب ، ماده قانونی وجود دارد که در صورت خشک شدن قنات و تایید کارشناسان مربوطه، به اصطلاح « فوت قنات » اعلام شده و امکان صدور مجوز حفر چاه به جای قنات از طرف وزارت نیرو فراهم می‌شود. و در واقع چاه به جای قنات احداث می‌شود. همین بند قانونی موجب رها کردن برخی قنات ها یا تخریب آنها به شکل مصنوعی شد و آن ها را از بین برد. اما در سالهای اخیر با توجه به کم آب شدن آبخوان ها و کم رمق شدن چاه ها ، نگاه بازگشت به قنات ایجاد شده و برخی از مالکان ، به احیا قنات ها علاقه مند شده اند. اما متاسفانه قانون راهکاری برای احیای قناتی که در گذشته به عنوان قنات فوت شده اعلام و گواهی فوتش صادر شده ، ندارد. هر چند که آب دهی قنات ها در سال های پربارش ممکن است موقتی باشد اما همین موضوع نشان می‌دهد که این قنات را میتوان احیا کرد که البته نیازمند کارشناسی و بررسی حریم چاه ها و ظرفیت آبخوان هاست. اما لازم است که این نقص قانونی مورد بازنگری قرار بگیرد.در بخش دیگری از قانون توزیع عادلانه آب ، به نجات قنات اشاره شده و در ادامه به دادن مجوز حفر چاه درصورت ناامید شدن از احیا قنات اشاره کرده است اما در این سال ها تنها به بخش دوم قانون پرداخته شده و مرکز بین المللی قنات به دنبال احیا بخش اول قانون است .از میان قنات هایی که احتمال احیا آنها وجود دارد ، بعضی موارد را به دلیل دریافت مجوز چاه پیگیری نمی‌کنند . بعضی قنات ها را نیز چون مظهر قنات در داخل شهر افتاده ، مالک ترجیح می دهد زمین زراعی را به مسکونی تبدیل کند تا سود بیشتری نصیبش شود .
احتمال احیا قنات ها نیز نیازمند کار کارشناسی است و هم اکنون تیمی متشکل از کارشناسان دانشگاهی و همچنین کارشناسان تجربی و مقنی های قدیمی و با تجربه داریم که در مورد امکان احیا تصمیم گیری مِی کنند .به عنوان مثال هم اکنون در حال بررسی نحوه احیا قنات قاسم آباد در یزد هستیم که تا چند سال قبل آبدهی داشت.در این بررسی ها دلیل خشک شدن یا کم آب شدن قنات نیز بررسی می‌شود. در بعضی موارد چاه های مجاز و غیر مجاز متعددی در محدوده مادر چاه قنات حفر شده و سطح آب های زیرزمینی کم شده است. اگر سطح آب زیرزمینی به طور قابل توجهی افت کرده باشد متاسفانه دیگر امکان احیا قنوات آن منطقه وجود ندارد چون قنات از ابتدا بر مبنای سطح آبخوانی که تغذیه کننده آن است طراحی و اجرا می شود. اما اگر سطح آب ، به میزان کمی پایین آمده باشد میتوان قنات را احیا کرد. اگر چاه های غیر مجاز در مسیر قنات باشد می توان آن را مسدود کرد اما نمی توان به چاه های مجاز دست زد ؛ هر چند که در زمان دادن مجوز چاه ، وجود قنات بررسی می‌شود مگر اینکه کارشناس اشتباه کرده و قنات را تشخیص نداده باشد . در مجموع اما چاه های غیر مجاز آسیب های جدی به قناتها زده اند .
بر اساس طرح احیاء و تعادل بخشی آبخوان ها، اصلاح و تعدیل پروانه چاه های کشاورزی بر اساس ظرفیت آبخوان در دستورکار وزارت نیرواست . که این موضوع میتواند به احیا قنات ها و حتی چشمه ها کمک کند . در برنامه ششم توسعه قرار بود که سالیانه 5 درصد و جمعا در طول سالهای برنامه، 25 درصد احیاء، مرمت و لایروبی قنوات موجود کشور انجام شود. همچنین در برنامه هفتم توسعه هدف گذاری شده است که در طول سال های برنامه به میزان 3000 کیلومتر نسبت به احیا، مرمت و بازسازی و لایروبی قنوات کشور اقدام شود اما اعتبار تخصیص داده شده به این موضوع اندک است و وزارت جهاد کشاورزی ترجیح می‌دهد این اعتبار ناکافی را صرف زنده نگه داشتن قنات های موجود که تحت فشار چاه ها و برداشت های غیر مجاز هستند کند و تمایلی به احیای قنات های خشک شده ندارد.
به جز مواردی که هم اکنون در حال بررسی امکان احیا هستند ، تاکنون پروژه مشخصی با عنوان احیا قنات انجام نشده است . البته حتما پروژه هایی برای احیا بعضی قنوات در کشور تعریف شده که ممکن است مرکز بین المللی قنات از آن بی خبر باشد.
قنات زارچ ، طولانی ترین قنات دنیا در یزد
50 هزار رشته قنات در ایران وجود دارد
30 هزار رشته قنات فعال در کشور وجود دارد
3.7 میلیارد متر مکعب ،میزان تخلیه آب قنات هاست
2707 رشته قنات فعال در یزد، شهر پر قنات ، وجود ارد
27 کشور ، دارای قنات هستند
11 قنات ایران در فهرست یونسکو ثبت جهانی شده است
قنات‌های ثبت شده ایران در فهرست یونسکو :
قنات قصبه گناباد : عمیق ترین قنات ایران ، مادر چان آن 350 متر عمق دارد
قنات بلده فردوس : مهندسی ساز ترین قنات و مربوط به دوره ساسانی
قنات زارچ یزد : طولانی ترین قنات ایران با80 کیلومتر طول و بیش از یک هزار میله ،دارای آسیاب آبی برای آرد کردن گندم ، متعلق به دوره ساسانی
قنات حسن آباد مشیر : 40 کیلومتر طول دارد و یک قنات زنده است
قنات جوپار کرمان : متعلق به دوره صفویان و تامین آب از طریق گسل
قنات اکبر آباد و قاسم آباد بروات بم : قنات دو قلو و پر آب ترین قنات ایران
قنات مون در اردستان : قنات دو طبقه ، این قنات چاه‌های مشترک ولی مادر چاه‌ها و مظهر متفاوت دارد. در هر طبقه این قنات آبی مستقل جریان دارد به گونه‌ای که آب هیچ‌یک به دیگری نفوذ نمی‌کند.
قنات وزوان اصفهان : قناتی با سدهای زیرزمینی
قنات مزد آباد اصفهان : متعلق به دوران صفویه و بیش از 3500 متر طول
قنات ابراهیم آباد اراک : دارای پیشینه و قدمت طولانی مربوط به قرون اولیه اسلامی