همشهری آنلاین: قیام ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ از مهم‌ترین حرکت‌های اعتراضی مردم ایران علیه حکومت پهلوی بود که باعث کشته‌شدن شمار زیادی از مردم توسط حکومت شد. ریشه این حادثه به چند روز قبل باز می‌گشت که تعداد زیادی از مردم تهران در ۱۳ شهریور پس از برگزاری نماز عید فطر، دست به راهپیمایی گسترده‌ای زدند و آن را در روزهای بعد ادامه دادند. تظاهرات در روز ۱۶ شهریور به اوج خود رسید. حکومت برای جلوگیری از گسترش اعتراضات در روزهای بعد، در بعضی از شهرهای بزرگ کشور از جمله تهران حکومت نظامی برقرار کرد. مردم تهران در روز ۱۷ شهریور به تجمع و راهپیمایی پرداختند که با تیراندازی نیروهای نظامی، تعداد زیادی از مردم کشته و زخمی شدند.
۱
آمار شهدای ۱۷ شهریور هیچگاه به صورت دقیق مشخص نشد و آمار مختلفی برای آن ذکر شده است. فرمانداری نظامی تهران معتقد بود ۸۷ کشته و ۲۰۵ مجروح از این تظاهرات به جا ماند؛ اما مخالفان حکومت تعداد کشته‌شدگان را بین ۳ تا ۵ هزار نفر اعلام کردند. گفته شده شهدا توسط کامیون‌های ارتش به نقاط خازج شهر منتقل و به صورت دسته‌جمعی دفن شدند.
۲
روز ۱۷ شهریور با اعلام دیرهنگام حکومت نظامی، مردم تهران در میدان ژاله گرد هم آمدند و با شعار مرگ بر شاه، درود بر خمینی و همچنین شعار نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی به تظاهرات پرداختند. گفته شده بیشتر شعارها مرتبط با اسلام و امام خمینی بوده است.
۳
یکی از شخصیت‌های روحانی به نام یحیی نوری که رهبری حرکت مردم تهران را بر عهده داشت با نظامیان به گفتگو و موعظه پرداخت؛ اما درنهایت نظامیان از زمین و هوا شروع به تیراندازی کردند که در پی آن تعداد زیادی از مردم شهید و زخمی شدند. پس از کشتار مردم، درگیری خیابانی گسترده‌ای شکل گرفت و به نقاط دیگر پایتخت سرایت کرد و مراکز دولتی به آتش کشیده شد. گفته شده میدان ژاله از همان روز توسط مردم به میدان شهدا تغییر نام یافت.
۴
روز پس از حادثه مراجع تقلید قم همچون گلپایگانی، مرعشی نجفی و شریعتمداری بیانیه‌های تندی صادر کردند که این امر سبب شد تا مردم شهرهای دیگر نیز به اعتصاب و اعتراض بپردازند. روحانیت مشهد با محوریت آیت‌الله سید عبدالله شیرازی و سید حسن قمی با صدور اعلانیه‌هایی، ضمن محکوم کردن این حادثه در سراسر کشور عزای عمومی اعلام کردند و بر ادامه مبارزات تا سرنگونی کامل رژیم تأکید نمودند. عالمان شهرهای دیگر همچون محمد صدوقی، بهاءالدین محلاتی و سید مهدی یثربی نیز این حادثه را محکوم و عزای عمومی اعلام کردند. حوزه‌های علمیه و نماز جماعت‌ها نیز در واکنش به این جنایت، تعطیل شد. امام خمینی که در آن دوران در نجف تبعید بود نیز این کشتار را محکوم کرد و خواهان ادامه مبارزات و پیوستن ارتش به صفوف ملت شد. ایشان در ۲۱ شهریور نیز در پیامی علاوه بر همدردی با خانواده شهدا از مردم خواست تا به تعطیلی و ادامه اعتصابات ادامه دهند؛ چنانکه برای هفتمین روز شهادت شهدای ۱۷ شهریور و چهلم آنان پیام صادر کرده و این روزها را عزای عمومی اعلام کرد. امام خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز در بزرگداشت سالگرد ۱۷ شهریور پیام‌هایی صادر کرد.
۵
واقعه ۱۷ شهریور واکنش‌های زیادی را در داخل و خارج کشور برانگیخت و احزاب و جریان‌های سیاسی داخلی و خارجی به صورت گسترده به محکومیت حادثه پرداختند. نمایندگان مجلس ملی نیز این حادثه را محکوم کرده و شریف‌امامی نخست‌وزیر وقت را مورد بازخواست قرار دادند. گفته شده این واقعه توسط یکی از دانشجویان فیلمبرداری شد و ارسال آن به خارج از کشور و پخش آن سبب واکنش جهانی و ترغیب دانشجویان خارج از کشور برای حمایت از انقلاب شد. انعکاس این رخداد در روزنامه‌ها، رادیو و تلویزیون‌های کشورهای اروپایی با واکنش‌های شدیدی همراه شد و راهپیمایی‌های بزرگی در فرانسه و آلمان علیه رژیم پهلوی و همچنین اعتصاب غذای تعدادی دانشجو در لندن را به‌دنبال داشت. نشریات اروپایی از این کشتار با عنوان سپتامبر سیاه و ۸ سپتامبر خونین یاد کردند. دولت آمریکا پس از این حادثه از شاه حمایت کرد. خبر حمایت آمریکا از شاه را دلیلی بر تثبیت موضع امام خمینی در برخورد با حکومت، نزد مردم قلمداد کرده‌اند. گفته شده اسرائیل، مصر و انگلیس هم حمایت خود را از شاه اعلام کردند.
۶
واقعه ۱۷ شهریور موجی از پیامدها را به دنبال داشت که در نهایت خروج محمدرضا شاه از ایران و پیروزی انقلاب اسلامی را تسهیل کرد. برخی از این پیامدها عبارتند از: گسترش اعتصابات. امام خمینی با تأکید به مبارزه نرم، مردم را به اعتصاب سراسری دعوت کرد. این امر سبب گسترش اعتصابات و تضعیف روزافزون دولت و در نهایت از پا درآمدن آن شد. اعتصاب دستگاه‌ها و تأسیسات دولتی از جمله کارگران و کارمندان صنعت نفت در سراسر کشور سبب فلج شدن اقتصاد کشور شد. اعتصاب‌کنندگان خواستار کناره‌گیری شاه و ایجاد جمهوری اسلامی شدند.
۷
یکی دیگر از پیامدهای قیام ۱۷ شهریور، پایان سیاست آشتی ملی و شکاف میان مردم و حکومت و از بین رفتن فرصت هرگونه سازش بود. همچنین تسریع جریان انقلاب و اتحاد مردم و جریانات مختلف با هم. زبیگنیو برژینسکی، مشاور وقت امنیت ملی آمریکا، درباره این رخداد گفت: واقعه میدان ژاله چنان خونین و مرگبار بود که کشمکش‌های گذشته میان دولت و مخالفان را از یاد برد. این واقعه، پایان شورش‌های پراکنده و مقطعی و آغاز انقلاب واقعی بود. از دیگر پیامدهای این واقعه می‌توان به شکست سیاست تعدیل و اصلاحات لیبرالی و از بین رفتن موقعیت میانه‌روها که به دنبال سازش با سلطنت بودند، اشاره کرد.