به گزارش همشهری آنلاین، «توکلی‌ها نخستین کارخانه تولید کبریت ایرانی را احداث کردند؛ یعنی آنها سرشاخه کبریت معاصر در ایران به حساب می‌آیند.» این صحبت‌های ایوب نیکنام لاله است که به زودی کتاب «خاندان کبریت‌ساز توکلی؛ کارآفرینان بزرگ آذربایجان» از او وارد بازار می‌شود. او به همشهری می‌گوید: «قبل از مشروطه یعنی قبل از ۱۲۹۰ شمسی ما کبریت‌سازانی در تبریز داشتیم که محدود به ۴ تا ۵ کارگاه بودند. اواخر دوران قاجار میرزاحسین واعظ در اسنادی که ما به دست آوردیم، به نام میرزاحسین کبریت‌ساز ثبت شده است.»
به گفته نیکنام لاله، توکلی‌ها از خویی‌ها در این صنعت ۴ سال جلوتر بودند. این مورخ تبریزی عنوان می‌کند: «در اسنادی که ما به آن رسیدیم، به استشهادیه محلی دست پیدا کردیم که یکی از آن به تایید پدر شهریار، شاعر یعنی میرآقا بهجت خشگنابی رسیده است. ایشان نوشتند که در عدلیه (دادگستری فعلی) توکلی‌ها (حاج آقا توکلی) ۴ سال از خویی‌ها در صنعت کبریت‌سازی قدیمی‌تر است.»
او ادامه می‌دهد: «خاندان توکلی اصالتا از ایروان بودند که بعد از معاهده ترکمنچای (۱۲۰۶ شمسی) به تبریز سفر می‌کنند و در اینجا به عنوان تاجر قند و شکر و کبریت مشغول می‌شوند. برخی از آنها ابتدا درباره قند و شکر تحقیق می‌کنند و تولیدی آن را راه‌اندازی می‌کنند. بعد از آن بر روی کبریت تحقیقات خود را شروع می‌کنند که آن موقع در روسیه کبریت وجود داشت. یعنی الگوی کبریت به ایران از روسیه آمده است. ابتدا کبریت هم به صورت دستی درست می‌شد، آن هم با چوب جارو. ماده شیمیایی آن هم از طریق باروت جنگی درست می‌شد. یعنی کبریت وطنی به صورت سنتی در سال های ۱۲۹۰ و ۱۲۹۱ شمسی درست می‌شد.»
پیش از جنگ جهانی اول
جنگ جهانی اول سال ۱۲۹۳ شمسی شروع شد و در ۱۲۹۷ به پایان رسید. نیکنام لاله می‌گوید: «قبل از جنگ جهانی (۱۲۹۳ شمسی) اول توکلی‌ها تصمیم می‌گیرند دستگاه تولید کبریت را از روسیه بگیرند. آنها مبغلی هم پرداخت می‌کنند ولی به دلیل اینکه روسیه درگیر جنگ‌های داخلی بود، توکلی‌ها نمی‌توانند دستگاه کبریت‌سازی را به ایران وارد کنند. به سختی مبلغ پرداختی را پس می‌گیرند و به تبریز برمی‌گردند.»
او تاکید می‌کند: «میرزالطفعلی مُستِی بی تبریزی و پسرانش میرزاعباس و میرزاحسن بودند که همگی در کارهای فنی مهارت داشتند. یعنی در سال ۱۲۸۰ شمسی درباره تعمیر برق و این چیزها کار کرده بودند. آنها نقشه ساخت دستگاه کبریت‌سازی را از روسیه می‌گیرند و از روی نقشه در تبریز دو سه باری دستگاه کبریت‌سازی را می‌سازند و سرانجام در سال ۱۲۹۴ شمسی موفق می‌شوند. آنها به خانواده مخترع شهرت داشتند و در یکی از اسنادی که به دست آمده، حاج آقا(میرزالطفعلی) می‌گوید من مخترع کبریت و دستگاه آن هستم.»
نیکنام لاله توضیح می دهد: «سال ۱۲۹۵ شمسی خویی‌ها از این خانواده (مخترع) دستگاه کبریت‌سازی خریداری می‌کنند و در دو سه محله خوی کارگاه کبریت‌سازی راه‌اندازی می‌کنند. خاندان خویی‌ها ثروتمند بودند و کارخانه کبریت‌سازی را در محله باغمیشه تبریز راه‌اندازی می‌کنند که یکی از کارخانجات آن زمان بوده است. آنها بعد از انقلاب مشروطه نفوذ زیادی داشتند و در سال ۱۳۰۰ شمسی ساخت کبریت در ایران را به انحصار خودشان درمی‌آورند.»
او یادآور می‌شود: «به همین دلیل، کارخانه توکلی و کارخانه آذر بسته می‌شود و مشکلات بسیاری برای آنها به وجود می‌آید. ولی به دلیل نفوذی که خویی‌ها داشتند، کسی نمی‌تواند جلوی آنها بایستد، البته به غیر از خاندان توکلی که به صورت پنهانی به تولید کبریت ادامه می‌دهند.»
پسران توکلی
«پسران حاج آقا توکلی، یکی متولد ۱۲۹۴ است و دیگری متولد ۱۲۹۶. در سال ۱۳۱۴ آنها بزرگ شده و کمک حال حاج آقا توکلی می‌شوند؛ حاج مسعود و حاج نقی. حاج آقا تقی توکلی در این هنگام به تهران سفر می‌کند و به اداره مالیه و عدلیه می‌رود تا مشکل انحصار تولید کبریت را رفع کند، ولی زورش نمی‌رسد تا اینکه به شهریور ۱۳۲۰ و بعد از آن اشغال ایران به دست متفقین می‌رسیم.»
نیکنام لاله با این توضیح ادامه می‌گوید: «شهرها به هم می‌ریزد و خویی‌ها هم دیگر قدرت قبل را نداشتند. حاج آقا توکلی اما با تلاش خود از طریق دادگستری به نتیجه می‌رسد و به تولید کبریت ادامه می‌دهند.»
او تاکید می‌کند: «در دهه ۲۰ شمسی توکلی‌ها یک کارخانه کبریت‌سازی دیگری را در محله شاه‌آباد راه‌اندازی می‌کنند. در دهه ۳۰ و ۴۰ شمسی توکلی‌ها کمی از خویی‌ها پیشی می‌گیرند و با توجه به بزرگ شدن بچه‌ها و نوه‌ها و تحصیلات و آموزش‌هایی که در خارج از کشور می‌بینند، کارخانه‌های کبریت‌سازی توکلی را به روز می‌کنند. طوری که یکی از کارخانجات ایران لقب می‌گیرد.»
ادامه مسیر
در دهه‌های بعدی کارخانه کبریت‌سازی توکلی بیش از ۱۰ سال تعطیل شد. در دهه ۷۰ بار دیگر کارخانجات کبریت‌سازی فعالیت خود را شروع کرد. مولف کتاب «خاندان کبریت‌ساز توکلی؛ کارآفرینان بزرگ آذربایجان» در این رابطه می گوید: «در دهه ۷۰، مهندس تقی توکلی و نوادگانش اموال خود را پس می‌گیرند و بار دیگر کارخانه کبریت‌سازی جان می‌گیرد.»
در سال ۱۳۹۷ مهندس تقی توکلی درگذشت ولی کارخانه کبریت‌سازی به راه خود ادامه داده است و تا امروز به رسیده است. نیکنام لاله عنوان می‌کند: «بعد از فوت مهندس تقی توکلی، کارخانه کبریت‌سازی به صورت خانوادگی اداره می‌شود.» او اضافه می کند: «در حال حاضر هم کارخانه‌های کبریت‌سازی تولید انبوه دارند، ولی واقعیت این است که دیگر بازارها کشش سابق را ندارد. اکنون قسمت بزرگی از کارخانجات کبریت‌سازی توکلی به ۳۰ کیلومتری تبریز منتقل شده است.»
کبریت در ایران
کبریت در ایران برای نخستین بار در زمان قاجار به واسطه گردشگران و جهانگردان خارجی دیده شد. سپس کبریت‌های سوئدی و اتریشی به‌طور رسمی وارد شدند. در ابتدا کبریت کالایی لوکس و اشرافی به حساب می‌آمد و در دسترس عموم مردم نبود و کاربرد آن بیشتر برای مصرف دخانیات بود تا مصارف آشپزخانه ای. چندین دهه به طول انجامید تا کبریت کالایی عمومی در اختیار مردم باشد. در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، برادران پولیاکوف با مشارکت امین‌الدوله توانستند اولین کارگاه کبریت سازی را در تهران با نام کبریت تهران دایر کنند که چندی پیش تعطیل شد. اولین کارگاه‌های کبریت‌سازی در ایران توسط تقی توکلی و میرزاحسین واعظ در سال ۱۲۹۷ در تبریز دایر شد. و سپس بعد از آن محمدرحیم خویی کارخانه کبریت ممتاز را در همان شهر دایر کرد.
بیشتر بخوانید: