بانک‌های غیر اسلامی براساس قرارداد طرفین با بهره معامله می‌کنند، اما بانک‌های اسلامی براساس قراردادهای مشروع و مجاز، معاملات را چه از سمت و سوی سپرده‌ها و چه از جانب تسهیلات انجام می‌دهند.
وی در عین حال موضوع ربا را صرفا یکی از تفاوت‌های دو عرصه می‌داند و به تبیین تفاوت‌های دیگر هم می‌پردازد.
- تعریف شما از بانکداری اسلامی چیست؟ و این سیستم چه تفاوتی با دیگر نظام‌های بانکی دارد؟
بانک اسلامی، بانکی است که اقدام به جذب سپرده‌های بانکی و اعطای تسهیلات بانکی براساس قراردادهای پذیرفته شده در اسلام انجام دهد. تفاوت بانک اسلامی با سایر بانک‌های متعارف در این است که این بانک‌ها براساس قرارداد طرفین با بهره معامله می‌کنند، اما بانک‌های اسلامی براساس قراردادهای مشروع و مجاز ، معاملات را چه از سمت و سوی سپرده‌ها و چه از جانب تسهیلات انجام می‌دهند.
- در شرایط امروز فکر می‌کنید تا چه اندازه زمینه اجرایی شدن بانکداری اسلامی در جامعه ما فراهم است؟
برای اجرایی شدن بانکداری اسلامی احتیاج به زیرساخت‌های مختلفی است که یکی از آنان ایمان و اعتقاد مردم است. این موضوع در جامعه ما فراهم است و مردم مسلمان ترجیح می‌دهند معاملات و فعالیت‌های مالی‌شان چه در عرصه بانکداری اسلامی و چه در سایر قراردادها براساس آموزه‌‌های اسلامی باشد.
از دیگر پارامترهای اجرایی شدن بانکداری اسلامی قانون است. اگر کشوری بخواهد قوانین اسلامی اجرا شود نیاز به قوانین و مقررات مناسب دارد. در این زمینه قوانین بانکداری ایران از سال 1362 براساس احکام اسلامی طراحی شده است و مورد موافقت شورای نگهبان و مراجع تقلید وقت نیز بوده است و از نظر شرعی مشکلی ندارد اگرچه بعد از گذشت بیست و چند سال از اجرای آنها احساس می‌شود خلأهایی در این قانون وجود دارد که باید آن خلأها اصلاح شود ولی اصل این قانون، مشکل شرعی ندارد.
پارامتر سوم در این بحث، آیین‌نامه و دستورالعمل‌های اجرایی است که باید متناسب با شرایط روز، براساس قانون و براساس یافته‌های فرهنگی و نیازهای اقتصادی جامعه به روز شوند که متاسفانه ما در این بخش مشکل داریم.
- این آیین‌نامه‌های اجرایی نمی‌شوند یا توانایی لازم برای اجرایی شدن‌شان وجود ندارد؟
این آیین‌نامه‌ها توانایی لازم جهت پاسخگویی به نیازهای جامعه را ندارند و ضعف‌های زیادی دارند که باید اصلاح و به روز شوند.
این آیین‌نامه‌ها باید از جهت برنامه‌های الکترونیکی و نرم‌افزارهای الکترونیکی همسو با مباحث فرهنگی و اعتقادات دینی جامعه طراحی شوند. به‌کارگیری ابزارها در نظام بانکی ما خیلی کند است، آنگونه که نیازهای جامعه پیش می‌رود و تقاضا وجود دارد که از توانایی‌های الکترونیکی بیشترین استفاده انجام گیرد، نظام بانکی با آن سرعت پیش نمی‌رود و از این جهت مشکلاتی به وجود می‌آورد.
گرچه مطالعات بانکداری اسلامی در عرصه بانکداری الکترونیک خیلی پیشرو است و ابزارهای مالی مختلفی امروزه طراحی شده است ولی نظام بانکی توان عملیاتی کردن و به اجرا درآوردن آنها را هنوز در خود نمی‌بیند.
در کنار تمامی این مباحث، بحث رسانه‌های جمعی همچون رادیو، تلویزیون و مطبوعات است که باید اطلاع‌‌رسانی به‌روز و صحیح از معاملات بانکی، ابزارهای نوین بانکداری اسلامی به جامعه ارائه دهند، اما این‌ها هم خیلی قوی عمل نمی‌کنند و یافته‌های علمی هنوز مطبوعاتی نشده است . باید ما این بخش را نیز تقویت کنیم تا بتوانیم مقدمات لازم را برای اجرای سیاست‌های بانکداری اسلامی انجام دهیم.
- آنچه که در جامعه امروز و در سیستم‌های بانکی کشور اجرا می‌شود، چقدر به بانکداری اسلامی نزدیک است؟
بانکداری اسلامی مجموعه‌ای از ارزش‌ها و اعتقادات است که یکی از آنها حذف ربا از سیستم بانکی است، اگرچه این مهمترین عنصر است ولی همه مطلب نیست.
حذف ربا به عنوان قدم اول جهت اسلامی شدن بانک‌هاست، چون با وجود ربا هیچ بانکی نمی‌تواند ادعای اسلامی شدن داشته باشد، زیرا ربا در آیات متعددی از قرآن کریم و روایات نبی اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) با صراحت تمام به عنوان گناه کبیره به حساب آمده است و نهی از آن شده است.
در کنار حذف ربا باید سایر عناصر نیز در بانکداری اسلامی مدنظر قرار گیرد؛ یکی از آنها این است که مراقب باشیم معاملات بانک، ضرری نباشد و موجب ضرر و زیان طرفین قرارداد و اجتماع نشود. علاوه بر این تسهیلات بانک‌ها نباید عذری باشد، عذری به این معنا که جهالت و ابهام در قراردادهای بانکی نباید صورت گیرد، باید معاملات به صورت شفاف، صریح و روشن منافع سپرده‌گذار با بانک و منافع گیرنده تسهیلات با بانک را به خوبی و روشنی ترسیم کند که هیچ گونه ابهام و جهالت و تجاهلی در آن وجود نداشته باشد.
در ضمن نرخ‌ها باید به صورت عادلانه باشد و در بازار عرضه و تقاضا نرخ‌ها شکل بگیرد به گونه‌ای که نه به سپرده‌گذار و نه به گیرنده تسهیلات و نه به بانک به عنوان استفاده‌کننده از مابه تفاوت از نرخ‌های سود اجحاف و ظلمی شود.
همچنین باید اخلاق بازاری که اسلام بر آن تاکید بسیاری دارد بر بانک‌ها حاکم شود، اگر این پارامترها با یکدیگر شکل گیرند و دست به دست هم دهند آن موقع می‌توانیم بگوییم بانک تمام عیار اسلامی داریم.
- آیا در صورت عملی شدن بانکداری اسلامی این بانک در اقتصاد دنیای کنونی حرفی برای گفتن دارد؟
امروزه مطالعات نظری و تجربی زیادی در رابطه با بانکداری اسلامی صورت گرفته و کتاب‌های متعددی نوشته شده است که بانکداری اسلامی را با بانکداری متعارف دنیا هم از جهت ثبات اقتصادی که کدام یک از این دو گزینه می‌تواند بر روی ثبات اقتصادی جوامع تاثیرگذارتر باشد و هم از جهت کارآمدی و کارآیی که کدام یک از این نظام‌های بانکی می‌تواند کارآمدتر عمل کنند، مقایسه کرده‌اند.
حاصل مباحث نظری نشان می‌دهد که گرایش اصلی در دنیا حتی در کشورهای غیر اسلامی به این شکل است که اجرای صحیح بانکداری اسلامی می‌تواند برای ما یک اقتصاد باثبات و کارآمدتری را به ارمغان بیاورد.
بحران اقتصادی کنونی در دنیا نشان داد که ریشه اصلی این بحران در بانک‌ها و نظام‌های پولی و مالی اقتصاد غرب نهفته است و یک رویکرد علمی و عملی به سمت بانکداری اسلامی در دنیا به وجود آمده است. حتی در کشورهای اروپایی و آمریکا مطالعات گسترده‌ای پیرامون جهت‌گیری بانک‌ها و موسسه‌های غیر بانکی به سمت بانکداری اسلامی صورت گرفته و می‌گیرد.
کمترین آسیب را در بحران اقتصادی دنیا بانک‌های اسلامی دیدند و کمترین زمینه را نیز این بانک‌ها برای بحران اقتصادی به وجود آوردند که این خود نکته مثبتی است و نشان می‌دهد که بانک اسلامی در عین حالی که می‌تواند معاملات بانکی را در بهترین وضعیت سامان دهد مصون از بحران‌ها و نارسایی‌هایی مالی است.
- تمام این مباحث در مقام نظر و مطالعات بود آیا واقعا این بانکداری قابلیت عملیاتی شدن را دارد؟
نقطه ابهام در حال حاضر این است که همانطوری که بانکداری اسلامی در مقام نظر و نظریه‌پردازی برتری بر بانک‌های متعارف دارد در مقام اجرا و عملیاتی شدن نیز قابلیت اجرا دارد و می‌تواند برای اقتصاد قابل توجیه باشد.
متاسفانه عملکرد ضعیف بعضی از بانک‌های اسلامی چه در ایران و چه در سایر کشورها این ابهام را جدی‌تر کرده است و برخی دنبال این مطلب هستند که بانکداری اسلامی گزینه مطلوب و اول است، ولی دست‌نیافتنی است.
اهمیت دادن به این مسئله به‌ویژه توسط مسئولان کشورها و مسئولان بانکی می‌تواند این موضوع را نیز اثبات کند که بانکداری اسلامی کمااینکه در مقام نظری گزینه اول است، بلکه در مقام اجرا نیز گزینه اول است.
همشهری استانها