همشهری آنلاین - گروه سیاسی: جمهوری اسلامی ایران در برهه‌های مختلف از وزارت امور خارجه و برخی نمایندگان و فرستادگان ویژه به‌عنوان بازوهای دیپلماسی فشرده کشور استفاده کرده است. تلاش‌های خارج از حوزه سکانداری روابط خارجی، در عین حال همواره با هماهنگی وزارت امور خارجه و وزرای امور خارجه صورت گرفته است.
شاخص‌ترین چهره‌های حامل پیام‌های ویژه ایران در برهه‌های حساس سیاست خارجی کشور طیفی از مشاوران و معتمدان رهبر معظم انقلاب، روسای مجالس و برخی مقامات دیگر خارج از وزارت امور خارجه بوده‌اند.
تسهیل‌گر مذاکرات آتش‌بس و توافق چین
علی لاریجانی رئیس ۳دوره مجلس در برهه‌هایی، نقش فرستاده و نماینده ویژه ایران در برخی ماموریت‌ها را ایفا کرده است. او اواخر آبان‌ماه امسال به بیروت پایتخت لبنان رفت و حمایت رسمی ایران از هرگونه توافق آتش‌بس میان دولت این کشور با رژیم اسرائیل را اعلام کرد.
لاریجانی ۸خردادماه۱۳۹۹ پس از ۱۲سال ریاست ادوار مجلس و پایان دوره نمایندگی خود در صحن بهارستان با حکم رهبر معظم انقلاب به‌عنوان «مشاور رهبری» منصوب شد. او ۲سال قبل‌تر از این تاریخ وارد یک نقش جدی دیگر هم در مسئولیت‌های سیاسی شده بود: دیپلمات مکمل در پرونده توافقات راهبری ایران و چین. لاریجانی می‌گوید از سال۱۳۹۷ «به امر رهبری» مسئول پرونده چین شده بود و این مسئولیت تا پایان دولت حسن روحانی نیز ادامه داشت.
۲۹بهمن‌ماه۱۳۹۷، محمدجواد ظریف وزیر وقت امور خارجه و علی لاریجانی رئیس وقت مجلس به چین سفر کردند. این سفر به دنبال خروج آمریکا در اردیبهشت‌ماه همان سال از برجام انجام شد تا همکاری با چین اثر تحریم‌های اقتصادی علیه ایران را کمتر کند. از همین برهه لاریجانی در کنار ظریف بخشی از راهبری برنامه همکاری جامع ۲۵ساله ایران و چین را برعهده گرفت. حسن روحانی رئیس‌جمهور پیشین و شی جین پینگ رئیس‌جمهور چین ۳بهمن‌ماه۱۳۹۴ به فاصله کوتاهی پس از امضای برجام میان ایران و گروه۱+۵، در تهران یک بیانیه مشترک با هدف برنامه‌ریزی برای همکاری استراتژیک ۲۵ساله امضا کرده بودند.
قرارداد همکاری ۲۵ ساله ایران و چین درنهایت روز شنبه ۷فروردین۱۴۰۰ در تهران به امضای محمدجوادظریف وزیر پیشین امور خارجه و وانگ یی وزیر خارجه چین رسید. ظریف همان فروردین‌ماه۱۴۰۰ در توییتی بعد از امضای توافقنامه نوشت «به عنوان فردی که ۱۸ماه پیش نخستین پیش‌نویس برنامه همکاری راهبردی ۲۵ ساله ایران و چین را به همتای چینی پیشنهاد نموده و در این مدت مذاکره را مدیریت کرده و شنبه گذشته (شنبه ۷فروردین‌ماه۱۴۰۰) نسخه نهایی را با مجوز دولت امضا کرده‌ام، برخی نکات در این زمینه را به محضرتان تقدیم می‌کنم». او با این مقدمه چکیده توافق را در پاسخ به منتقدان همکاری راهبردی ایران و چین منتشر کرده و از آن دفاع کرده بود.
نماینده ویژه از مجلس
۲۰بهمن‌ماه۱۳۹۹، محمدباقر قالیباف رئیس مجلس، پیام رهبر معظم انقلاب خطاب به ولادیمیر پوتین را تقدیم رئیس مجلس دومای روسیه کرد. قالیباف درباره این سفر گفته بود هدف از سفر به روسیه ارتقای سطح روابط موجود به سطح راهبردی است.
کاظم جلالی سفیر ایران در مسکو درباره محتوای این پیام گفته بود «در سال ۲۰۰۱ قراردادی ۲۰ ساله را با روسیه امضا کردیم و در مجلس شورای اسلامی هم به تصویب رسید و قرار شد اگر یکی از ۲کشور نسبت به قرارداد و تمدید آن مطلبی داشتند یک سال قبل از اتمام مطرح کنند، در غیر این صورت هر پنج سال یک بار تمدید خواهد شد. این قرارداد الان به شکل اتوماتیک ۵سال تمدید شد و در سطوح مقامات عالی کشور، در نامه‌ای که مقام معظم رهبری به ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه نوشتند و پاسخی که پوتین داد، بحث در این خصوص بود که این قرارداد را برای بیش از ۲دهه یا بیشتر تمدید کنیم.» اشاره کاظمی به قانونی درباره روابط ایران و روسیه «قانون معاهده اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه» بود.
مامور معتمد احمدی‌نژاد
ایران و بحرین با یکدیگر روابط دیپلماتیک ندارند. این روابط جز معدود سال‌هایی مسدود بوده است. این کشور ۱۴دی‌ماه۱۳۹۴ بار دیگر روابط دیپلماتیک خود را با تهران قطع کرد. یک‌بار در آخرین روزهای اسفندماه ۱۳۸۷، منوچهر متکی وزیر امور خارجه وقت دولت محمود احمدی‌نژاد به بحرین سفر کرده بود، ولی چند روز قبل از آن یعنی در ششمین روز اسفندماه صادق محصولی، وزیر کشور دولت نهم در سفری به منامه، پیام محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت ایران را به پادشاه بحرین رسانده بود؛ پیامی که در آن بر آمادگی ایران به‌منظور بهبود مناسبات با کشورهای حوزه خلیج‌فارس و به‌ویژه بحرین تاکید شده بود. به‌دنبال سفر محصولی به منامه، چند روز بعد، خالد بن‌احمد آل‌خلیفه، وزیر امور خارجه وقت بحرین به تهران آمد و با برخی مقام‌های ایرانی دیدار و گفت‌وگو کرد.
وزن موثر روابط همسایگی
مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در دهه‌های۱۳۶۰، ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰ فرستاده و نماینده ویژه امام خمینی بنیانگذار انقلاب و آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب در سفر به کشورهایی همچون اتحاد جماهیر شوروی سابق و عربستان سعودی بود. او در سفر تاریخی به مسکو در زمان گورباچف رهبر سابق شوروی در سال۱۳۶۸، یک توافق نظامی را پایه‌گذاری کرد.
سال۱۳۶۸ سال برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری بود و آیت‌الله هاشمی رفسنجانی رئیس وقت مجلس نامزد این دوره از انتخابات ریاست‌جمهوری بود. مرحوم اکبر ترکان از نزدیک‌ترین چهره‌های نزدیک به آیت‌الله هاشمی در خاطراتی در ارتباط با سفر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در زمان ریاست مجلس به شوروی می‌گوید «آیت‌الله هاشمی رفسنجانی قبل از شروع ریاست‌جمهوری و وقتی هنوز رئیس مجلس بود سفری به اتحاد جماهیر شوروی کرد و با گورباچف یک موافقتنامه برای همکاری‌های نظامی امضا کردند. در آن موافقتنامه همکاری در تانک زرهی، نفربر زرهی، همکاری برای فروش زیردریایی‌های کیلوکلاس، همکاری برای فروش جنگنده‌های میگ۲۹، همکاری برای فروش هواپیمای سوخو۲۴ و همکاری برای فروش سیستم دفاع ضدهوایی اس۲۰۰ لحاظ شده بود. این موافقتنامه در دوره ریاست مجلس ایشان به امضا رسید.»
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی حلقه وصل روابط گرم ایران و عربستان سعودی در دوره ریاست‌جمهوری خود تا یک دهه پس از پایان این مسئولیت هم بود. او پس از پایان ریاست‌جمهوری خود ۳بار به‌عنوان رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام در سال‌های ۱۳۷۶، ۱۳۸۴ و ۱۳۸۷ به عربستان سعودی سفر کرد و نقش متعادل‌کننده‌ای در روابط همسایگی این ۲رقیب سنتی در منطقه غرب آسیا ایفا می‌کرد. آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با استفاده از نفوذ شخصی و روابط صمیمانه خود با ملک فهد و ملک عبدالله ۲پادشاه قبلی سعودی‌ها، تلاش می‌کرد گره از معضلات سیاسی میان ایران و عربستان به‌خصوص در مسئله حج باز کند.
همیشه دیپلمات
علی‌اکبر ولایتی تا ۲دهه پس از پایان مسئولیت خود در وزارت امور خارجه، به‌عنوان مشاور امور بین‌الملل رهبر معظم انقلاب حامل برخی پیام‌ها در سفر به کشورهایی همچون فرانسه، سوریه و روسیه بود. او از سال۱۳۶۰ تا ۱۳۷۶ به‌مدت ۱۶سال وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران از جمله در برهه جنگ تحمیلی ۸ساله بود. شورای امنیت سازمان ملل در بحران‌سازی علیه برنامه هسته‌ای ایران، ۶قطعنامه در فاصله سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۹ علیه ایران صادر کرد. علی‌اکبر ولایتی در این بحبوحه طی ماموریتی در سال۱۳۸۶ به فرانسه سفر می‌کند و با سارکوزی رئیس‌جمهور وقت فرانسه و برخی مقامات دیگر فرانسوی دیدار می‌کند. مسائل هسته‌ای ایران مهمترین بحث این دیدار بود.
سی‌ام آبان ماه سال۱۳۹۶ سردار شهید قاسم سلیمانی فرمانده سابق نیروی قدس سپاه در نامه‌ای به رهبر معظم انقلاب پایان یافتن سیطره داعش در کشورهای عراق و سوریه را اعلام کرد. ولایتی در جریان جنگ داعش در سفرهایی به سوریه حمایت رسمی ایران از دولت بشار اسد در این جنگ را اعلام کرده بود. ولایتی در فاصله ریاست‌جمهوری سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۰ حسن روحانی نیز به روسیه سفر داشت. در یکی از این سفرها که تیرماه۱۳۹۷ پس از خروج دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا از برجام انجام شد، ولایتی در مسکو در مسیر کمک به خنثی‌سازی تحریم‌ها برآمد. او در این سفرها نماینده رهبر معظم انقلاب و رئیس‌جمهور وقت بود.
مذاکرات یک چهره امنیتی
مصطفی پورمحمدی وزیر سابق دادگستری، امسال در جریان تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری چهاردهم به نقش مذاکراتی خود در مقام جانشین سابق وزارت اطلاعات اشاره کرده و گفته بود «در دوره ریاست‌جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی، ابتدا معاون بررسی‌های استراتژیک امنیت ملی شدم که بیشتر کار تحلیل‌گری می‌کردم. یک سال به این صورت گذشت و پس از آن رئیس اطلاعات خارجی و جانشین وزیر اطلاعات شدم. سال۱۳۷۴، صدام‌حسین نامه‌ای به آقای هاشمی رئیس‌جمهور نوشت که ما قطعنامه۱۹۷۵ را که پاره کردیم، دوباره اجرا خواهیم کرد. روابط اطلاعاتی ما برای آزادی اسرا با عراق آغاز شده بود و من مسئول پیگیری آزادی اسرا بودم. بنا شد من به عراق بروم، وقتی با آقای هاشمی رئیس‌جمهور ملاقات کردم، ایشان گفت اگر بتوانی با صدام‌حسین رئیس‌جمهور عراق ملاقات کنی، موضوع مهمی است و تو تلاش کن موضوع قطعنامه را جلو ببری و مسئله آزادی اسرای باقیمانده را هم حل کن و نگذار چیزی بماند.
پورمحمدی در ادامه می‌گوید «من به عراق که رفتم گفتم پیامی از طرف رئیس‌جمهور ایران دارم و می‌خواهم رئیس‌جمهور عراق را ببینم. معمولا عراقی به مقامات اطلاعاتی و نظامی بیشتر بها می‌دادند و موافقت کردند که من پیش صدام‌حسین بروم. من به اتاق ملاقات رفتم و همتای من که رئیس مخابرات و اطلاعات خارجی عراق بود، آنجا حضور داشت و بحث جدی شروع شد. من به صدام‌حسین گفتم آقای هاشمی گفته است می‌خواهیم روابط را بهبود ببخشیم و می‌خواهیم مسائل ۲کشور حل شود و از این فضای نه‌جنگ و نه‌صلح هم خارج شویم. پیام البته شفاهی بود. بعد صدام‌حسین شروع به صحبت عادی کرد؛ می‌دانستم که با چه هدفی از زندگی، کودکی، نوجوانی، دوران حزب بعث، زندان رفتنش، دوستان، رفاقتش با ناصر و یاسر عرفات، درگیری‌اش با حافظ اسد و ارتباطاتش با شاه حسین اردنی می‌گوید. او خاطراتش را با مذاکره با شاه که در الجزایر داشت برای من توضیح داد. او در جملاتش گفت که ببینید ما می‌خواستیم کشور شما را از بین ببریم، خوزستان را بگیریم و اگر بتوانیم تهران را بگیریم ولی نتوانستیم، شما هم هر چه تلاش کردید نتوانستید ما را از بین ببرید، اکنون ۲کشور هستیم و از دیرباز کنار هم زندگی کرده‌ایم، فرهنگ‌مان یکی است، دین مردم ما یکی است، پس بیاییم با صلح و خوبی و دوستی با هم زندگی کنیم، دوران جنگ تمام شد. نکته مهم اینجاست که من در این بخش از صحبت‌های صدام‌حسین گفتم شما که الآن این حرف را می‌زنید، نیروهای ما و شما در حال نه‌جنگ و نه‌صلح هستند و پشت خط‌ها هستند، اما در حال آتش‌بس هستیم، اگر تیراندازی شود می‌تواند منجر به درگیری شود، چرا شما قطعنامه را اجرا نمی‌کنید؟ چرا میله‌گذاری‌ها مرزی را که از بین رفته‌اند انجام نمی‌دهید؟ چرا موضوع خط‌القعر اروند را اجرا نمی‌کنید و چرا لایروبی نمی‌شود؟ صدام‌حسین تقریبا گیر کرد و گفت قبول دارم. من گفتم پس به مقام همتای من بفرمایید ترتیب اثر دهد. این دستاورد فوق‌العاده‌ای بود، درحالی‌که مقامات دیپلماتیک قبل من چند بار رفته بودند. من با کسی مذاکره کردم که دشمن ملت ما بود و ۲برادر خانم من و داماد ما را شهید کرده بود، بسیاری از دوستان ما را شهید و مجروح کرده بود. من با بدترین دشمن این ملت مذاکره کردم، اما با قدرت و به‌پشتوانه قدرت ملی و با هوشمندی و تکنیک مذاکراتی.»