همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: پیوستن ایران به پروتکل ارزیابی اثرات زیست‌محیطی فرامرزی دریای خزر هنوز نهایی نشده است و باید در صحن علنی مجلس رای نهایی بگیرد.
این پروتکل، کشورهای حاشیه خزر (ایران، روسیه، قزاقستان، آذربایجان، ترکمنستان) را ملزم می‌کند تا پیش از اجرای پروژه‌های بزرگ‌مقیاس مانند استخراج نفت یا انتقال گاز، پیوست‌های محیط‌زیستی تهیه و برای بررسی به کشورهای دیگر ارسال کنند. این اقدام برای حفاظت از زیست‌بوم خزر و جلوگیری از تخریب‌های محیط‌زیستی است. از پنج پروتکل کنوانسیون تهران، چهار پروتکل اجرایی شده و پنجمین پروتکل در مراحل کارشناسی است. در کاپ ۷ بهار ۱۴۰۴ در ایران، همکاری‌های منطقه‌ای برای مقابله با پسروی خزر و تغییرات اقلیمی بررسی خواهد شد.
پروژه‌های بزرگ‌مقیاس در دریای خزر شامل فعالیت‌هایی هستند که اثرات قابل‌توجهی بر محیط‌زیست منطقه می‌گذارند. این پروژه‌ها که نیازمند ارزیابی دقیق اثرات زیست‌محیطی هستند تا از تخریب اکوسیستم حساس دریای خزر جلوگیری شود می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- ۱- استخراج نفت و گاز: بهره‌برداری از میادین نفت و گاز در خزر که ممکن است باعث آلودگی آب و آسیب به زیست‌بوم دریایی شود
- ۲- خطوط انتقال نفت و گاز: ساخت و عبور خطوط لوله از کف دریا برای انتقال منابع انرژی
- ۳- پروژه‌های صنعتی و انرژی: مانند تأسیس نیروگاه‌های آبی یا ساخت تأسیسات پتروشیمی در مناطق ساحلی
- ۴- زیرساخت‌های حمل‌ونقل: توسعه بنادر، اسکله‌ها یا خطوط کشتیرانی بزرگ
- ۵- صنایع شیلات و آبزی‌پروری: پروژه‌های پرورش ماهی یا برداشت گسترده منابع دریایی
- ۶- طرح‌های گردشگری: ساخت مجتمع‌های گردشگری و تفریحی در سواحل خزر
کنوانسیون منطقه‌ای «حفاظت از محیط‌زیست دریای خزر» موسوم به «کنوانسیون تهران» در ۲۱ مرداد ۱۳۸۵ میان پنج کشور حاشیه خزر تصویب شد؛ این کنوانسیون ۵ پروتکل‌دارد که برخی به تصویب کشورهای اطراف خزر رسیده و تعدادی هنوز در کش و قوس تصویب هستند. تاکنون چهار پروتکل اجرایی شده و پنجمین در حال بررسی است.
پروتکل‌های کنوانسیون تهران:
- اولین: آمادگی، واکنش و همکاری منطقه‌ای در مبارزه با سوانح و آلودگی نفتی است. که به پروتکل اکتائو معروف است. این پروتکل سال ۱۳۹۰ امضاء و تا مرداد ۹۵ در مجالس همه ۵ کشور از جمله ایران به تصویب رسید و در حال حاضر لازم‌الاجراست.
- دومین: حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی‌های ناشی از منابع و فعالیت‌های مستقر در خشکی است. این پروتکل آذرماه ۹۱ در مسکو، به امضا رسید و از تاریخ ۲۲ آبان ۱۴۰۲ هم لازم‌الاجرا شد.
- سومین: تنوع زیستی خزر است که تاکنون مجالس ۴ کشور از جمله ایران آن را به تصویب رساندند که فقط تصویب جمهوری آذربایجان باقی مانده که بعد از تصویب، این پروتکل هم لازم‌الاجرا می‌شود.
- چهارمین: ارزیابی اثرات زیست‌محیطی فرامرزی است. این پروتکل می‌گوید اگر قرار است کشورهای حاشیه‌ای دریای خزر پروژه‌های بزرگ‌مقیاس از جمله برداشت نفت از میادین نفتی دریا یا عبور خط لوله گاز از ترکمنستان به سمت غرب و پروژه‌های بزرگ دیگری از این دست، انجام دهند باید پیوست محیط‌زیستی داشته باشد و این پیوست باید برای کشورهای دیگر هم ارسال شود تا تمام جوانب پروژه به لحاظ محیط زیستی سنجیده شده تا اجرای آن پروژه به محیط زیست و زیست‌بوم دریا آسیب نرساند و به‌نوعی اعتمادسازی برای کشورهای همسایه صورت بگیرد.
- پنجمین: پایش، ارزیابی، دستیابی و تبادل اطلاعات است این پروتکل در مراحل کارشناسی است. اگر کشورها بتوانند آخرین پروتکل را در دولت و مجلس خودشان به تصویب برسانند، هر ۵ پروتکل کنوانسیون تهران تکمیل می‌شود.
قول مجلس برای پیوستن به چهارمین پروتکل
احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط دریایی سازمان حفاظت محیط زیست: بعد از نزدیک به سه سال پروتکل ارزیابی اثرات زیست‌محیطی فرامرزی با اکثریت آرا در کمیسیون آب و کشاورزی مجلس ایران به تصویب رسید و امیدواریم این پروتکل به زودی در صحن علنی مجلس نیز به تصویب برسد. پروتکل چهارم که همان ارزیابی اثرات زیست‌محیطی فرامرزی است جزو موضوعاتی بود که با پیشنهاد جمهوری اسلامی به سایر پروتکل‌ها اضافه شد، چون ما به نسبت کشورهای همسایه در بحث ارزیابی زیست‌محیطی خیلی پیشرو بودیم و تقریباً این قانون را از زمان برنامه سوم در کشور اجرا می‌کردیم و باید نظارت ما در این زمینه افزایش یابد. در حال حاضر تعداد زیادی از پروژه‌های بزرگ مقیاس مشمول مطالعات ارزیابی زیست‌محیطی در ایران هستند، خوشبختانه این پروتکل به تصویب دولت و مجلس ۴ کشور رسیده بود و بعد از نزدیک به ۳ سال این کنوانسیون هفته گذشته با اکثریت آرا در کمیسیون آب و کشاورزی مجلس ایران به تصویب رسید که خبر بسیار خوبی است. اعضای کمیسیون آب و کشاورزی مجلس شورای اسلامی قول دادند که در اولین فرصت در حین بررسی لایحه بودجه آن را در صحن علنی مجلس به تصویب برسانند تا ایران هم به جمع این ۴ کشور بپیوندد و بعد از آن هم، این پروتکل لازم‌الاجرا خواهد بود. این پروتکل به ما کمک خواهد کرد تا نسبت به طرح‌های عمرانی و پروژه‌های بزرگی که قرار است در دریای خزر اتفاق بیفتد از بابت داشتن پیوست‌های محیط زیستی آسودگی خاطری داشته باشد. امیدواریم کشورها به این پروتکل تمکین کنند که قطعاً نفع هر ۵ کشور در رعایت این پروتکل، بسیار مهم و با ارزش خواهد بود.
تراز آب دریای خزر و نوسانات آن
دریای خزر، به‌عنوان بزرگ‌ترین پهنه آبی بسته جهان، در طول تاریخ شاهد نوسانات گسترده‌ای در تراز آب خود بوده است. در ۱۰ هزار سال اخیر، تراز آب خزر از نزدیک به منهای ۳۳ متر تا حدود منهای ۲۰ متر (نسبت به سطح آزاد دریاهای جهان) تغییر کرده است. این تغییرات معادل ۱۱ متر نوسان در بازه زمانی نسبتاً کوتاهی است و سرعت نوسانات آن به‌طور قابل‌توجهی بیشتر از اقیانوس‌ها است.
عوامل متعددی در این نوسانات نقش داشته‌اند:
- تغییرات اقلیمی: افزایش دما و تبخیر زیاد باعث کاهش سطح آب شده است.
- ورودی آب رودخانه‌ها: رودخانه ولگا، بزرگ‌ترین منبع تأمین آب خزر، نقش کلیدی در سطح آب ایفا می‌کند. کاهش جریان این رودخانه به دلیل سدسازی یا تغییرات بارشی، تأثیر زیادی بر خزر دارد.
- تبخیر بالا: افزایش شدت وزش باد و دمای هوا در دهه‌های اخیر تبخیر آب را تسریع کرده است.
دریای خزر محل زیست :
- ۵۷۵ نوع گونه گیاهی
- ۱۳۳۲ گونه جانوری
- ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری جهان