به گزارش همشهری آنلاین، شهر باستانی گور در فیروزآباد یکی از سایت‌های باستانی استان فارس است که به دوره ساسانیان تعلق دارد و در کنار هشت اثر دیگر از این دوره، با عنوان «چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس» در سال ۱۳۹۷ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این شهر باستانی از معروف‌ترین جاهای دیدنی فیروزآباد به شمار می‌رود و در پنج کیلومتری غربی این شهر قرار دارد.
شهر باستانی گور و بناهای موجود در آن اطلاعات قابل‌ملاحظه‌ای از فرهنگ و معماری ساسانیان در ایران باستان را به کارشناسان ارائه داده‌اند. این شهر نخستین پایتخت ساسانیان بوده است و آن را با نام نخستین شهر دایره‌ای ایران می‌شناسند. با وجود انجام کاوش‌های باستان‌شناسی در بخش‌های زیادی از این منطقه، شهر گور هم‌چنان ظرفیت‌های بالایی برای کاوش دارد. در این مقاله به معرفی شهر باستانی گور و ارائه اطلاعاتی درباره آن می‌پردازیم.
شهر باستانی گور کجاست؟
آدرس: استان فارس، پنج کیلومتری غرب شهر فیروزآباد
شهر باستانی گور جاذبه‌ای تاریخی در فیروزآباد فارس است که در فاصله تقریبی پنج کیلومتری غرب این شهر و در سه کیلومتری شمال جاده فیروزآباد به فراشبند قرار دارد. این شهر باستانی در گذشته‌های دور از پررونق‌ترین شهرهای ایران‌زمین و مرکز فرمانروایی اردشیر بابکان بود. شکل هندسی شهر گور نشان از ساختار نظامی این شهر در زمان ایران باستان دارد.
مسیر دسترسی
برای بازدید از شهر باستانی گور نخست باید خود را به شهر فیروزآباد برسانید. این شهر در فواصل تقریبی ۱۰۰ کیلومتری جنوب شیراز و ۲۰۰ کیلومتری شمال بندر سیراف قرار دارد. شهر باستانی گور در بخش غربی فیروزآباد و در ابتدای جاده فراشبند واقع شده است. از بلوار پاسداران فیروزآباد در ضلع غربی میدان امام می‌توانید خود را به جاده فراشبند برسانید. ورودی مجموعه باستانی شهر گور در جوار بقعه امامزاده شهر گور قرار دارد.
تاریخچه شهر باستانی گور فیروزآباد
استان فارس یکی از کهن‌ترین مناطق ایران در نزدیکی خلیج فارس است که رد پای نخستین تمدن‌های ایران‌زمین در آن به چشم می‌خورد. بر اساس نشانه‌های موجود در شهر باستانی گور پیدایش این شهر به پیش از حکومت ساسانیان باز می‌گردد. دشت فیروزآباد از گذشته‌های دور به‌دلیل موقعیت ممتاز جغرافیایی توجه پادشاهان ایران باستان را به خود جلب می‌کرد. اطراف این دشت پوشیده از کوه‌های بلند بود و رودخانه‌های خروشانی در آن جریان داشت. از طرفی دسترسی به این منطقه به‌دلیل ساختار صخره‌ای در تنگ تنگاب بسیار دشوار بود. این عوامل ازمهم‌ترین دلایل شکل‌گیری شهر باستانی گور در دشت فیروزآباد و ماندگاری آن در طول دوره‌های مختلف تاریخی بودند. شهر باستانی گور از نخستین شهرهای دارای پلان هندسی در ایران باستان بود و از آن با نام نخستین شهر دایره‌ای ایران یاد می‌کنند.
شهر گور در زمان حکومت هخامنشیان شهری پررونق و آباد با حصارهایی محکم بود و دشمنان راهی برای نفوذ به آن نداشتند. اسکندر مقدونی نیز در حمله ویرانگر به ایران راهی برای ورود به این شهر باستانی پیدا نکرد و در نهایت تصمیم به تغییر مسیر رودخانه و هدایت جریان آب به داخل شهر گور گرفت. در دوره اشکانیان از شهرت و رونق شهر گور کاسته شد و پس از پیروزی اردشیر بابکان بر اردوان پنجم، آخرین پادشاه اشکانیان، این شهر جان تازه‌ای گرفت. به دستور اردشیر این شهر را در سال ۲۲۴ میلادی بازسازی کردند و بناهایی تازه در آن ساختند و اعتبار دوچندان به این شهر بازگشت.
گور به معنی دشت، گودال و پشته است و کارشناسان شکل ظاهری شهر گور را با پستی و بلندی‌های فراوان دلیل این نام‌گذاری می‌دانند. تا پیش از آغاز پادشاهی اردشیر بابکان شهر باستانی فیروزآباد را گور می‌نامیدند و پس از بازسازی آن توسط اردشیر، مرکز بخشی از ایالت فارس به نام «کوره اردشیر خوره» شد و نام آن به «اردشیر خوره» تغییر کرد. شهر گور را در دوره‌های تاریخی بعد با نام‌هایی مانند «به اردشیر»، «شهر جور»، «ده کوشک» و «ده شهر» نیز می‌شناختند.
نکته حائز اهمیت درباره شهر باستانی گور، قرارگیری این شهر در مسیر داد و ستد میان چین و هندوستان با روم و بندر سیراف بود که رونق تجاری شهر گور را در بر داشت. شهر گور تا واپسین روزهای حکومت ساسانیان رونق خود را حفظ کرد و پس از حمله اعراب به ایران بار دیگر ویران شد.
در زمان حکمرانی اعراب در ایران، شهر گور توسط فرمانداران منصوب از سوی حاکمان عرب اداره می‌شد. با آغاز حکومت آل بویه، منطقه فارس بار دیگر مقر حکومت پادشاهان شد و این بار با فرمان عضدالدوله دیلمی، شهر گور را بازسازی کردند. از این پس این شهر با نام «فیروزآباد» مشهور شد و در آن بیمارستان و مسجد جامع ساختند.
از تاریخ پر فرازونشیب شهر باستانی گور یا فیروزآباد در طول قرن‌های هفتم و هشتم هجری اطلاع زیادی در دست نیست؛ اما در پایان این دوران شهر گور رو به زوال رفت. از این پس روستایی با نام «ده کوشک» در فاصله‌ای کوتاه از حریم شهر باستانی گور ساخته شد که تا زمان حکومت قاجاریان نیز با همین نام معروف بود. این روستا هسته نخست فیروزآباد امروزی به شمار می‌رود.
گرچه شهر باستانی گور مقر حکومت پادشاهان زیادی در طول تاریخ بوده است، حدود ۴۰ درصد از سفالینه‌های کشف‌شده از این شهر به دوره پادشاهی ساسانیان تعلق دارند. این تعداد آثار به دست آمده از این دوره تاریخی، شکوه و رونق شهر گور در زمان ساسانیان را تایید می‌کنند.
پس از ساسانیان برخی از بناها و تجهیزات شهر باستانی گور به‌دلیل اختلاف فرهنگی و دینی توسط حاکمان بعدی ویران شدند؛ اما از مهم‌ترین ویژگی‌های این شهر باستانی می‌توان به ساختار تجهیزات آبرسانی و شیوه‌های نوین انتقال آب در آن اشاره کرد که توسط ساسانیان ابداع شد و پس از آن نیز دیگر حکومت‌ها از این تجهیزات استفاده کردند. سیستم انتقال آب ساسانیان از مهم‌ترین دلایل گسترش کشاورزی و باغداری و در نتیجه تجارت در شهر باستانی گور بود و تا سال‌ها بعد سبب رونق اقتصادی در این شهر شد.
نام شهر باستانی گور در فهرست آثار ملی ایران به چشم می‌خورد. این شهر همچنین در کنار هشت سایت ساسانی دیگر در مناطق فیروزآباد، بیشابور و سروستان، در چهل‌ودومین اجلاس جهانی یونسکو با عنوان «چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. فهرست سایت‌های باستانی که تحت این عنوان به ثبت رسیدند عبارت است از:
شهر گور، فیروزآباد
سنگ‌نگاره پادشاهی اردشیر بابکان، فیروزآباد
سنگ‌نگاره پیروزی اردشیر بابکان، فیروزآباد
کاخ اردشیر بابکان در شهر گور، فیروزآباد
قلعه دختر، فیروزآباد
غار شاپور، بیشاپور
شهر بیشاپور
کاخ بهرام گور، سروستان
کاوش های شهر باستانی گور فیروزآباد
شواهد موجود در شهر باستانی گور و اطلاعات موجود از این شهر در کتب تاریخی، جایگاه سیاسی و آیینی شهر گور در ایران باستان را مشخص می‌کنند. در طول کاوش های باستان‌شناسی در شهر گور فیروزآباد، سفالینه‌های متعددی به دست آمده‌اند که نزدیک به نیمی از آن‌ها به دوره پادشاهی ساسانیان تعلق دارند. با توجه به نابودی بخش‌های زیادی از بناهای شهر باستانی فیروزآباد، امروزه امکان بررسی دقیق آن‌ها وجود ندارد. باستان‌شناسان با توجه به نشانه‌های موجود در این شهر و مقایسه آن‌ها با دیگر آثار باستانی اطراف، تنها اطلاعاتی تفسیری ارائه داده‌اند. کاوش در شهر باستانی فیروزآباد در طول زمان به دست باستان‌شناسان ایرانی و آلمانی انجام شده است. مهم‌ترین آثار به جا مانده در شهر باستانی گور در دایره مرکزی آن قرار گرفته‌اند که منطقه سلطنتی این شهر در گذشته بوده است.
شهر باستانی گور دایره‌ای با قطر تقریبی دو کیلومتر است. در این شهر بقایایی از ۲۰ دیوار شعاعی با مرکز یکسان و سه دیوار منحنی وجود دارد که شهر گور را در گذشته به ۶۱ منطقه تقسیم می‌کرده‌اند. دو حصار خشتی با خندقی به عرض ۳۵ متر بین آن‌ها، از این شهر حفاظت می‌کردند که درمجموع عرض آن‌ها نزدیک به ۵۰ متر می‌رسید. تنها بخش مرکزی این شهر در دایره‌ای به قطر ۴۰۰ متر به‌صورت یک تکه بوده است که دیواری دورتادور آن ساخته بودند.
شهر گور در دو بخش مجزا طراحی شده بود و تنها دو خیابان اصلی متقاطع داشت. بناهای اصلی در بخش مرکزی این شهر، متعلق به درباریان و نزدیکان حکومت بود و بخش‌های دورتر از مرکز به مردم شهر تعلق داشت. در بخش شرقی شهر باستانی گور گودال‌هایی نامنظم با دیوارهایی محافظ به چشم می‌خورند. کارشناسان کاربری این گودال‌ها در گذشته را استخر می‌دانند. در بخش جنوبی این شهر نیز نشانه‌هایی از خانه‌های کوچک و سفالینه‌هایی از زمان ساسانیان یافت شده‌اند که احتمال وجود دهکده‌ای باستانی در این منطقه را تقویت می‌کنند.
نخستین سازه در مرکز شهر باستانی گور به برج یا «منار میلو» تعلق دارد که بخش‌های زیادی از آن امروزه از میان رفته‌اند. منار میلو مربعی‌شکل است و کارشناسان ارتفاع آن را در گذشته نزدیک به ۸۰ متر و طول اضلاع آن را نزدیک به ۲۰ متر برآورد کرده‌اند. در حال حاضر، این منار نزدیک به ۳۰ متر ارتفاع دارد و طول هر ضلع آن نیز به ۹ متر می‌رسد. در ساخت منار میلو از تکه‌های بزرگ سنگ و گچ و آهک استفاده شده است. باستان‌شناسان این برج را نمادی از قدرت پادشاه می‌دانند. از منار میلو در گذشته برای دیده بانی، برگزاری مراسم آیینی و اهداف نظامی استفاده می‌کردند و همچنین طراحی پلان مدور شهر اردشیر خوره نیز با استفاده از این برج پلکانی انجام شده است.
دیگر بنای موجود در شهر باستانی گور «عمارت تخت نشین» نام دارد که کارشناسان کاربری آن را در گذشته آتشکده می‌دانند. این بنا که بخش‌های زیادی از آن نیز نابود شده است، برای ساسانیان نمادی از الهه مقدس در دین زرتشت بود. عمارت تخت نشین در ۱۰۰ متری جنوب شرقی منار میلو قرار دارد و باستان‌شناسان در بخش شرقی آن بقایای دروازه‌ای سنگی و سنگ‌فرش این عمارت را کشف کرده‌اند.
از دیگر بناهای جالب‌توجه در شهر باستانی گور رصدخانه این شهر باستانی است که در سال ۱۳۸۴ توسط پروفسور «دیتریش هوف»، باستان‌شناس آلمانی کشف شد. این بنا دایره‌ای شکل است و در ساخت آن از خشت و گل استفاده کرده‌اند. رصدخانه شهر گور را می‌توان یکی از قدیمی‌ترین رصدخانه‌های ایران دانست که نمایانگر دانش مترقی ساسانیان در زمان باستان است. قطر این بنا ۵/۶۵ متر است و بر دیواره‌های آن ۱۲ نشانه از ابزارهای رصد ستارگان و سکوهای نموداری به چشم می‌خورند.
در طول کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر باستانی گور توسط کارشناسان آلمانی در سال ۱۳۸۴، نقشی از چهار شاهزاده ساسانی بر دیواره‌ای در نزدیکی منار میلو کشف شد. در این تصویر یک شاهزاده مرد، دو شاهزده زن و نوجوانی با بره‌ای در آغوش به چشم می‌خورند که نقش یکی از زنان در این تصویر کامل است. کارشناسان زمان تصویرگری این نقش را مربوط به دوره پادشاهی اردشیر بابکان می‌دانند. از نخستین سال‌های حکومت ساسانیان هیچ تصویر مشابهی وجود ندارد و این امر، ارزش این اثر را دوچندان می‌کند.
دروازه‌های شهر باستانی گور شباهت زیادی به سردرها و دروازه‌های تخت جمشید داشته‌اند و تنوع رنگی در تزیینات این دروازه‌ها، تمایل ساسانیان به استفاده از رنگ‌های متنوع در معماری را نشان می‌دهد. دروازه‌های شهر باستانی گور مهر، بهرام، هرمز و اردشیر نام دارند که به‌ترتیب در شرق، غرب، شمال و جنوب این شهر قرار گرفته‌اند. با توجه به وسعت بالای شهر گور، این منطقه باستانی در حال حاضر نیز ظرفیت بالایی برای ادامه کاوش‌های باستان‌شناسی دارد.
شرایط بازدید از شهر باستانی گور
شهر گور در ویرانه‌های باستانی غرب فیروزآباد قرار دارد که منطقه‌ای وسیع است. برای بازدید از تمام محوطه این شهر باستانی به دو تا سه ساعت زمان نیاز خواهید داشت. برای بازدید از این شهر باستانی عینک آفتابی، کلاه آفتابگیر و آب همراه داشته باشید.
بهترین زمان بازدید از فیروزآباد
استان فارس از گرم‌ترین استان‌های ایران است که در طول ماه‌های گرم سال تحمل آب و هوای آن برای گردشگران دشوار است. شهر باستانی گور نیز در دشتی قرار دارد که در روزهای گرم سال، زیر تابش مستقیم آفتاب بسیار گرم می‌شود.
بهترین زمان برای بازدید از شهر باستانی گور و دیگر جاهای دیدنی فیروزآباد از واپسین روزهای زمستان تا اواخر بهار است. در اردیبهشت ماه ییلاق‌های اطراف فیروزآباد به اوج زیبایی می‌رسند و امکان اتراق در طبیعت نیز وجود دارد. چنانچه در سفر به شهر فیروزآباد قصد بازدید از جاذبه‌های اطراف را نیز دارید، اردیبهشت ماه را انتخاب کنید.
آب و هوای فیروزآباد در پاییز نیز معتدل است و بازدید از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی این شهر در این زمان از سال نیز مناسب خواهد بود. جاذبه‌های تاریخی و طبیعی فیروزآباد در محیط‌های باز قرار دارند که با نزدیکی به زمستان سرد می‌شوند. در بازدید از شهر باستانی گور و دیگر جاهای دیدنی این شهر در دشت‌های باز و کوهستان‌ها، کلاه آفتابگیر و عینک آفتابی را فراموش نکنید.