در ترجمه قرآن برای کودکان گاهی می‌توان شعر و نقاشی را جایگزین متن کرد.
حجت‌الاسلام والمسلمین «محمدحسن راستگو»، رئیس مرکز تربیت مربی کودک و نوجوان دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و پژوهشگر حوزه ادبیات قرآنی کودک و نوجوان، در گفت‌و‌گو با خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) با بیان اینکه در ترجمه قرآن کریم برای کودکان و نوجوانان با چند محدودیت روبرو هستیم، گفت: اولین محدودیت مربوط به مسائل فقهی و محدودیت دوم، محدودیت مسائل اجتماعی است، مانند شرح قصاص‌هایی که درباره مفسدین فی‌الارض در برخی آیات آمده است، مثل بریدن دست‌ها و ما اگر بخواهیم از این آیات ترجمه صریح و مستقیمی داشته باشیم، مخاطبان کودک با توجه به لطافت روحی‌‌شان ممکن است ظرفیت پذیرش این محتواها را نداشته باشند.
راستگو محدودیت سوم را تصویرگری این ترجمه دانست و اظهار کرد: ترجمه و تفسیر قرآن برای بچه‌ها بدون تصویر خیلی خسته‌کننده و غیر‌قابل قبول خواهد بود، ولی از سوی دیگر ما در تصویرگری چند محدودیت داریم؛ به عنوان مثال یک محدودیت در زمینه جغرافیای تاریخی است، یعنی اگر بخواهیم نحوه زیست و شکل ساختمان‌های آن دوران را با همان سبک زنده کنیم، شاید برای بچه‌های امروز خیلی خوشایند نباشد.
محدودیت‌های زیادی در ترجمه قرآن برای کودکان وجود دارد
وی افزود: محدودیت دیگر به تصویرگری پیامبران و بزرگان برمی‌گردد که در این مورد در وهله نخست باید مراجع عظام تبیین کنند که آیا کشیدن تصویر یک پیامبر اشکال دارد یا خیر؟ ضمن اینکه ما هیچ مستندی از تصاویر پیامبران و ائمه (ع) نداریم و هرچه هست تخیلات تصویرگران و نقاشان است. با این محدودیت نمی‌توانیم در تصویر به صورت قاطع چیزی را به معصومین(ع) نسبت دهیم.
رئیس مرکز تربیت مربی کودک و نوجوان دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم محدودیت دیگر تصویرگری را مربوط به احکام فقهی گذشتگان دانست و افزود: در گذشته احکامی بوده که بعدها به صورت‌های دیگر نسخ شده یا تکمیل گشته است. برای مثال در گذشته حجاب الزامی نبوده و اگر ما بخواهیم تصاویر بانوان آن زمان را بازسازی کنیم، ممکن است با مشکل مواجه شویم.
راستگو محدودیت بعدی را محدودیت محتوایی نامید و افزود: اگر بخواهیم قرآن را کلمه به کلمه به فارسی برگردانیم، دچار مشکلات زیادی خواهیم شد. مثلا وقتی حدود 25 یا 30 ترجمه قرآن را نگاه می‌کنیم، می‌بینیم هیچ‌کدام آن گونه که باید، برای اندیشه کودکانه و نوجوانانه رسا نیستند و نمی‌توان بسیاری اصطلاحاتشان را بدون توضیح برای بچه‌ها بیان کرد.
این مبلغ دینی ادامه داد: از سوی دیگر اگر هم به دنبال برداشت آزاد باشیم باز بسیار تفسیر به رأی خواهیم داشت. چرا که اگر ما بخواهیم به شکل برداشت آزاد با قرآن برخورد کنیم، ناچاریم موضوعی از خودمان به آن اضافه یا از آن کم کنیم. ضمن اینکه اگر بخواهیم یک سری مفاهیم را به عنوان تشریح محتوایی هم‌زمان با ترجمه ارائه کنیم در آن صورت نیز باید در نظر داشت که خود تفسیرها هم در برخی جاها تضاد زیادی دارند و مثلاً تفسیرهای شیعه، سنی، روائی، فلسفی و... داریم.
وی تصریح کرد: بنابراین ما اگر بخواهیم ترجمه‌ای برای کودکان داشته باشیم، باید از چند جنبه روی آن به طور عمیق کار کارشناسی زمان‌دار کنیم و نباید با عجله این کار را انجام دهیم. باید برای چنین اثری یک مجموعه عظیم تحقیقاتی ـ پژوهشی ایجاد شود تا در مورد تک‌تک موارد مطرح شده فعالیت کند.
مشکلات ترجمه قرآن کودکان با کار تیمی مرتفع می‌شود
به گفته این مبلغ دینی برای ترجمه قرآن کودکان اول باید از نظر متخصصان تفسیر، روانشناسی کودک، ادبیات عرب و ادبیات فارسی استفاده شود؛ یعنی این چهار گروه باید با هم روی اثر کار کنند و بررسی شود با توجه به سن و سال مخاطبان از چه سبکی می‌خواهند در این کار بهره ببرند.
وی درباره مورد سوم که آن را مهم‌تر از موارد دیگر دانست، اظهار کرد: باید این اثر مورد مطالعه میدانی قرار گیرد، یعنی دانش‌آموزانی را از چند استان گزینش کنند و ترجمه و تفسیرها را همراه با تصاویرشان در اختیار آن‌ها قرار دهند و نحوه برخوردشان و نظرهای کتبی و شفاهی‌شان را جویا شوند. بعد با توجه به نظرات بچه‌ها، مربیان و پدران و مادران نتیجه را ارزیابی مقدماتی کنند و اگر جواب مثبت بود، آن روال را در کارهای بعدی نیز ادامه دهند.
راستگو ادامه داد: من قائل به متن واحد نیستم و اعتقاد به تنوع آیتم‌ها دارم. ما در سازمان پژوهش، برنامه‌ریزی و تالیف کتاب‌های درسی حدود هفت سال با جمعی از متخصصان درباره کتاب «هدیه‌های آسمانی» کار کردیم. بعد از این مدت به یک سبک مشترک نقاشی یا سبک مشترک تالیف نرسیدیم. با اینکه ممکن بود ضرر اقتصادی هم داشته باشد بارها نقاشی‌ها را عوض کردیم. چرا که نقاشی‌ها با محتواها سازگاری نداشت، البته مشکلاتی این چنین را می‌توانیم با کار تیمی حل کنیم.
این مبلغ دینی اظهار کرد: در قالب متنوع مثلاً در ترجمه یک جمله زیبا از سوره الرحمن به جای متن، یک نقاشی، یک تصویر زیبای طبیعت، یک شعر زیبا یا کاری معمایی و... می‌تواند طوری تصویر آن آیه را در ذهن مخاطب ایجاد کند که نیاز به متن نداشته باشد و در واقع متن را القای غیرمستقیم کند. حالا اگر هم خواستند ارجاع دهند می‌توانند در پاورقی ترجمه آن آیه را بنویسند.
وی ادامه داد: به هر حال ما به دنبال ترجمه رسمی نیستیم و می‌خواهیم با دنیای خیال کودک با او سخن بگوییم. برای همین می‌توانیم با کارشناسی تصویرگر را انتخاب کنیم یا مثلاً شعر مورد نیاز را سفارش دهیم تا در نهایت بتوانیم متن را به صورت غیر مستقیم به مخاطب القا کنیم. ما لزوماً به متن به عنوان محتوای تطبیقی احتیاج نداریم.
راستگو با بیان اینکه در چنین ترجمه‌ای خیلی از اصطلاحات اعتقادی، کلامی و فلسفی مثل اعجاز، عصمت، علم، غیب و ... لازم نیست آورده شود، افزود: مثلاً اگر بخواهیم نبوت را برای مخاطبان توضیح دهیم نام نبوت و نبوت خاصه و عامه را نمی‌آوریم، بلکه تنها در قالب چند پیامبر این موضوع را برای آنان باز می‌کنیم.
وی تصریح کرد: این تصور غلطی است که بگوییم اگر با کودک روبرو شدیم، تنها باید با الفاظ کودکانه با او حرف بزنیم. بلکه الفاظ تنها یکی از ابزارهای ارتباط با کودکان است. باید با کیفیت برداشت کودک با دنیای تصویرگری او و با دنیای خلاقش وارد شویم. در قرآن هم آمده که «ما پیامبران را نفرستادیم مگر با زبان قومشان». خود پیامبر هم می‌فرمایند که «ما پیامبران مامور شدیم با مردم به اندازه عقلشان حرف بزنیم». اگر پیامبر اسلام می‌خواست به اندازه عقل خودشان با مردم حرف بزنند، هیچ کس حرفشان را نمی‌فهمید.
ترجمه‌ای از قرآن متناسب با سن مخاطب ارائه کنیم
وی ادامه داد: حتی امام خمینی(ره) هم دو نوع سخنرانی داشتند؛ یکی در حسینیه جماران و... که همه مردم از بی‌سواد و عامی و فیلسوف همه آن را می‌فهمیدند و دیگری مثلاً در تفسیر سوره حمد که خیلی از بزرگان مدعی علم نیز برایشان اشکال ایجاد شده بود و حتی بعضی از مفاهیم بلند امام را نتوانستند درک کنند. یعنی اگر امام می‌خواستند به اندازه عقل خودش با مردم صحبت کنند مردم خیلی دچار مشکل می‌شدند.
حجت‌الاسلام راستگو در پایان بیان کرد: حال ما هم درباره قرآن باید به مخاطب کودکان و نوجوان نگاه کنیم و متن و محتوا را با توجه به ظرفیت و پذیرش او مطرح کنیم، چرا خدا قرآن را با قصه و مثال برای ما نازل کرده است؟ چون ظرفیت ما که از محسوسات به معقولات می‌رسیم، قالبی و محدود است. وقتی خدا می‌خواهد مسائل معنوی مثل معاد، معنویت، جن، شیطان و... بیان کند در قالب مثل و قصه بیان می‌کند. بنابراین از آنجا که خدا هم برای ما این مسئله را رعایت کرده است و به اندازه محدودیت فهم و بینش ما مسائل را بیان کرده است، ما نیز باید به ظرفیت مخاطبمان توجه داشته باشیم.