مدیر طرح: سرورالسادات قاضی زاده هاشمی
همکاران: سیامک کفایی، شبنم چهره، فریده درفشی، زهره دیداری، سمیه گایگانی و امیرحسن زارع
پیشگفتار
دیر زمانی است که مردمان ایرانی و بسیاری از جوامع دیگر، در آغاز فصل زمستان مراسمی را برپا می‌دارند که در میان اقوام گوناگون، نام‌ها و انگیزه‌های متفاوتی دارد. در ایران و سرزمین‌های هم‌فرهنگ مجاور، از شب آغاز زمستان با نام «شب چله» یا «شب یلدا» نام می‌برند که همزمان با شب انقلاب زمستانی است. به دلیل دقت گاهشماری ایرانی و انطباق کامل آن با تقویم طبیعی، همواره و در همه سال‌ها، انقلاب زمستانی برابر با شامگاه سی‌ام آذرماه و بامداد یکم دی‌ماه است. جشن شب چله، همچون بسیاری از آیین‌های ایرانی، ریشه در رویدادی کیهانی دارد.
خورشید در حرکت سالانه خود، در آخر پاییز به پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی می‌رسد که موجب کوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریکی شب می‌شود. اما از آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید دگرباره بسوی شمال شرقی باز می‌گردد که نتیجه آن افزایش روشنایی روز و کاهش شب است. آغاز بازگردیدن خورشید بسوی شمال‌شرقی و افزایش طول روز، در اندیشه و باورهای مردم باستان به عنوان زمان زایش یا تولد دیگرباره خورشید دانسته می‌شد و آنرا گرامی و فرخنده می‌داشتند.
در گذشته، آیین‌هایی در این هنگام برگزار می‌شده است که یکی از آنها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده است. جشنی که از لازمه‌های آن، حضور کهنسالان و بزرگان خانواده، به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز بوده است، و همچنین خوراکی‌های فراوان برای بیداری درازمدت که همچون انار و هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند.
یلدا واژه‌ای سُریانی و به معنای « زاده شدن » است که توسط مسیحیان سُریانی به ایران آورده و ماندگار شد. از آنچه که از منابع و متون کهن برمی آید، یلدا زاد روز ایزد مهر یا میترا است. در واقع جشن شب یلدا یک جشن آریایی است و پیروان آئین مهر آن را از هزاران سال پیش در ایران برگزار می کرده اند.
تا ظهور مسیحیت مهرپرستی یکی از آیین های رایج در اروپا بود و رومیان بزرگداشت مهر را آغاز سال می‌دانستند و روز 21 دسامبر را به این مناسبت جشن می گرفتند. پس از پذیرش مسیحیت به عنوان دین رسمی در سال 314 میلادی توسط کنستانتین، ارباب کلیسا و دولت های حاکم تلاش کردند بقایای نظام های اعتقادی دیگر را از میان ببرند و در عوض آیین های مسیحی را حاکم کنند. در این فرآیند مسیحی سازی، طرفداران برخی از سنن از جمله مهرپرستان (میترائیسم) مقاومت کردند. کلیسا به ناچار جشن تولد مهر را به عنوان زاد روز عیسی پذیرفت. پس از قرن چهارم میلادی در پی اشتباهی که در محاسبه کبیسه ها رخ داد این روز به 25 دسامبر انتقال یافت و از سوی مسیحیان به عنوان روز کریسمس جشن گرفته شد. از این روست که تا امروز بابا نوئل با لباس و کلاه موبدان ظاهر می شود و درخت سرو و ستاره بالای آن هم یادگاری از کیش مهر است.
شاعر بزرگ ایرانی، سنایی نیز به این تقارن اشاره داشته است:
به صاحب دولتی پیوند، اگر نامی همی جویی که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا
جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شبنشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‌شود. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند. در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است.
یلدا را میتوان جشن خانوادگى دانست و شاید یکى از دلایل ماندگارى اش همین است چرا که هنوز در ایران خانواده رکن اصلى جامعه است . یلدا هرسال به خانه هاى ایرانى سر مى زند و یادآورى مى کند که غیر از مشکلات زندگى آیین و جشنى هم هست. اگرچه کمى شکل و شمایل آن تغییر کرده و سفره هاى یلدا رنگین تر از روزگار باستان شده است اما این نشان می‌دهد یلدا همچنان ماندگار است.
نظرسنجی حاضر، جایگاه شب یلدا را به عنوان یکی از جشن های باستانی در میان مردم شهر تهران نشان می دهد.
هدف تحقیق:
هدف کلی این تحقیق دستیابی به مجموعه اطلاعات و پاسخ هایی است که میزان آگاهی مردم از شب یلدا و مراسم آن را بیان می کند و نشان می دهد چه تعداد از مردم این آیین باستانی را گرامی می‌دارند.
از اهداف ویژه این تحقیق می توان به موارد زیر اشاره کرد:
• میزان شناخت شهروندان تهرانی از پیشینه شب یلدا.
• دستیابی به نظرات شهروندان تهرانی در مورد علت برپا داشتن جشن شب یلدا.
• شناخت دیدگاه‌های مردم تهران در مورد اهمیت برگزاری مراسم شب یلدا
• اهمیت برگزاری مراسم شب یلدا از دیدگاه مردم تهران
• مشکلات برگزاری مراسم شب یلدا از نظر مردم تهران
روش تحقیق و نمونه گیری:
نظر سنجی تلفنی بصورت پیمایشی و نمونه گیری تصادفی.
جامعه آماری: شهروندان مناطق 22 گانه تهران که دارای خط تلفن هستند.
زمان اجرای نظرسنجی:
این نظرسنجی از تاریخ 21 تا 24 آذر ماه 1388 توسط گروه نظرسنجی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ای روزنامه همشهری انجام شده است.
گزیده‌ای از یافته‌های این تحقیق به قرار زیر است:
- از میان پاسخگویان 72 درصد در شب یلدا مراسمی برپا می‌کنند.
- 41 درصد اعلام کردند جشن شب یلدا از قدیم رسم بوده است و به طور مشخص نمی‌دانستند که به چه زمانی برمی‌گردد و 15 درصد معتقد بودند جشن شب یلدا از زمان ایران باستان رسم شده است.
- از میان 433 نفر پاسخگویی که شب یلدا مراسمی برگزار می‌کنند، 50 درصد، خوردن میوه ها و آجیل مخصوص این شب را از جمله مراسم خود معرفی کردند. 38 درصد به همه موارد باهم شامل: فال حافظ، خوردن میوه و آجیل شب یلدا و تجدید خاطرات اشاره کردند.
همچنین نتایج نشان می‌دهد، از میان پاسخگویانی که در شب یلدا مراسمی برپا می کنند، 40درصد به دلیل تحکیم روابط خانوادگی مراسم شب یلدا برایشان اهمیت دارد، حفظ آداب و رسوم، دلیل بزرگداشت شب یلدا از نظر 39رصد از پاسخگویان است.
جدول زیر بیانگر توزیع پاسخگویان براساس نوع اهمیتی است که آنها برای برگزاری مراسم شب یلدا قائل هستند.
| اهمیت برگزاری مراسم شب یلدا از نظر پاسخگویان |
تعداد |
درصد |
| تحکیم روابط خانوادگی و فامیلی |
171 |
40 |
| حفظ آداب و رسوم ایرانی |
168 |
39 |
| شادی مردم |
53 |
12 |
| حفظ آداب و رسوم، تحکیم روابط خانوادگی و شادی مردم |
27 |
6 |
| می‌دانم |
14 |
3 |
| جمع |
433 |
100 |
41 درصد از پاسخگویان علت جشن گرفتن شب یلدا را طولانی ترین شب سال و 39 درصد حفظ آداب و رسوم می‌دانند.
نمودار زیر بیانگر پراکندگی پاسخگویان براساس دلیل جشن گرفتن شب یلدا است.
این نظرسنجی‌ها ادامه دارد. ممکن است در روزهای آینده، پژوهشگران مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای همشهری، با تلفن شما هم تماس بگیرند. متن کامل این خبر را در www.hccmr.com بخوانید.