* آقا، آقا، چه کار دارید؟
نگهبان کاخ مرا متوجه خود می‌کند.
- دفتر مدیریت!
- صبر کنید هماهنگی کنم.
گوشی تلفن را برمی‌دارد. چند کلمه‌ای می‌گوید، بعد خطاب به من ادامه می‌دهد:
- بفرمایید. انتهای شمال شرقی مجموعه از پله‌ها بالا بروید.
فاصله از در ورودی تا دفتر مدیریت زیاد طولانی نیست، ولی قدم‌هایم سنگینی می‌کند. این بنا چه رازها و چه حکایت‌هایی در دل دارد.
اگر سنگ‌ها زبان داشتند، اگر آجرها حرف می‌زدند و مرمرها می‌خندیدند و گریه می‌کردند، چه غوغایی به پا می‌شد؟
صف‌های سلام، تاجگذاری‌ها، میهمانی‌ها، اندرونی، بیرونی، آغامحمدخان، فتحعلی شاه، ناصرالدین شاه با ملیجک و کریم شیره‌ای با آواز: دیشب که بارون اومد، یارم لب بوم اومد.
و صدای نفس‌گیر سلطان بن، سلطان‌بن سلطان: «پدر سوخته!» همه را در جای خود میخکوب می‌کند.
تالار تخت، رضاخان با خلع‌ید از احمد شاه سلطنت خاندان قاجار را در هم می‌پیچید.
در کنار تالار تخت، جرأت می‌خواهد پا روی پله‌ها گذاشت. پله‌هایی که روزگاری استخوان‌های کریم‌خان زند در زیر آن شاهد صدای چکمه‌های آغامحمدخان بوده است و چه ستم‌ها که بر لطفعلی‌خان گذشت. حتی دیوارها و درها هم به لرزه می‌آیند.
حیرت‌انگیز است که پیدایش و احداث کاخ گلستان هم ماجراهای فراوانی دارد. چگونه این کاخ قریه تهران را پایتخت کرد؟
«روستای کوچک و گمنام تهران که گاه به گونه نخستین آبادی شمال شهر ری، اقامتگاه موقتی برای گرمازدگان جنوب و نیز استراحتگاهی بود برای آنان که به شمیرانات و بخش‌هایی از قصران می‌رفتند، اندک اندک نام و نشانی یافت و به اندازه‌ای توسعه یافت که در دوره مغولان قریه‌ای شناخته شده بود.
در مورد زندگی مردم تهران در دوازده محله کوچک(خانوار) و نحوه معیشت آنان از زراعت و دامداری و باغداری تا راهزنی و چپاول کاروان‌ها، سخنان گوناگون نوشته شده است. گاه از اختلاف مردم محلات با یکدیگر و عصیان همگانی تهرانیان علیه حکومت سخن رفته و زمانی از تمکین مردم این ده گفت‌وگو به میان آمده است.
شاه تهماسب صفوی که به دلیل مدفون بودن جد اعلای صفویان(امامزاده حمزه(ع) در جوار حضرت عبدالعظیم(ع) بارها از قزوین به زیارت این اماکن مقدسه می‌رفت، نخستین بار در سال 944 ق(1537 یا 1538 م) از قریه آباد تهران دیدار کرد و از آن خوشش آمد و به شکارگاه‌های آن علاقه‌مند شد و چندین بار در سفرهای خود در آن قریه اقامت گزید و سرانجام در سال 961 ق دستور داد در پیرامون 6000 گامی آن بارویی با 114 برج(به عدد سوره‌های قرآن مجید) بنا کنند.
از چهار سو، چهار دروازه نیز برای تهران ساخته شد:
در جنوب، دروازه اصفهان (در ورودی بازار عباس‌آباد)، در شمال دروازه شمیران (در ورودی پامنار)، در غرب، دروازه قزوین(ورودی بازارچه قوام‌الدوله)و در شرق، دروازه دولاب(ورودی‌بازارچه نایب السلطنه خیابان ری).
در ماه جدی سال 1134 ق شاه سلطان حسین، سفیر سلطان احمد عثمانی را در سلام عام خود، محلی که در شرق میدان ارک(موسوم به حیاط شاهی) ملاقات کرد.
نادرشاه افشار، فرزند خود رضاقلی میرزا را به حکومت تهران گماشت و کریم‌خان زند در کوشش برای آبادانی تهران، دیوان خانه‌ای در درون ارگ سابق بنا کرد و در داخل آن حرم خانه و خلوت‌خانه‌ای مهیا ساخت و حکومت این شهر را به غفورخان داد.
آغامحمدخان قاجار روز یکشنبه یازدهم جمادی‌الاول سال 200 ق (مارس 1786 م) که مصادف روز عید نوروز بود، در کاخ گلستان به تخت سلطنت جلوس کرد، شاه شد، به نامش سکه زدند و خطبه خواندند و با پایتخت شدن تهران کاخ گلستان توجه جهان و جهانیان را به خود جلب کرد.» {برگرفته از تهران: ناصر تکمیل همایون، دفتر پژوهش‌های فرهنگی}
با کمی تأخیر به دفتر مدیریت کاخ رسیدم. پروین ثقه‌الاسلامی که خود از سلاله فداکاران نهضت مشروطیت است، به خدمت خود در مجموعه کاخ گلستان می‌بالد. وی از سال 1380با عضویت در هیأت علمی دانشگاه تربیت معلم مأمور خدمت در کاخ شد و پس از 5 سال مرمت دیوارها و سقف‌ها و ساماندهی تهویه و بسیاری کارهای انجام شده با شادمانی می‌گوید با آماده شدن چند تالار در بهمن ماه به اردیبهشت سال 86 که برسیم درهای 14 موزه مجموعه کاخ گلستان برای بازدید عموم باز می‌شود.
وی خاطرنشان ساخت: از لحاظ کارهای مرمتی اقدامات زیادی در کاخ انجام شده، از آزمایش خاک پایه‌ها، استحکام بخشی و ضد زلزله شدن همه تالارها، جلوگیری از نفوذ آب به سقف‌ها، آیینه‌کاری‌ها و گچ‌بری‌ها تعویض تیرهای چوبی شیروانی‌ها و سقف‌ها و جایگزینی آنها با سازه فلزی برای جلوگیری از آتش‌سوزی و ساماندهی تهویه سالن‌ها و تالارها با استانداردهای فنی.
وی افزود: تالار آیینه که بیش از 27 سال تعطیل بود، پس از مرمت سقف‌ها و آیینه‌ها به همان شکلی که در نقاشی‌های کمال‌الملک دیده می‌شود، بازسازی و در سال 82 بازگشایی شد. در حال حاضر مرمت تالار تاجگذاری (تالار سلام) در دست اقدام است. همه تاجگذاری‌ها، مراسم سلام و ازدواج‌ها در دوره قاجاری و پهلوی در این تالار انجام شده که از زمان تاجگذاری پهلوی دوم این تالار مرمت نشده بود و رسیدگی به بخش‌های مختلف آن بسیار ضروری بود.
مدیر کاخ گلستان با بیان اهمیت گنجینه‌ها و انبارهای کاخ گلستان که تابلوها، نقاشی‌ها و اشیای گران بهایی را در خود جای داده‌اند، کتابخانه و عکس خانه کاخ را بسیار ارزشمند توصیف می‌کند و می‌گوید: حدود 600 هزار سند در کتابخانه کاخ موجود است و در آلبوم خانه کاخ که دومین آلبوم خانه جهان پس از آلبوم خانه موزه انگلیس به شمار می‌آید، فهرست 2000 عکس ثبت شده و 50 هزار شیشه و نگاتیو عکس از دوره قاجار در آن نگهداری می‌شود.
ثقه‌الاسلامی خاطرنشان ساخت با تلاش شبانه‌روزی در مرمت گچ‌بری‌ها، سقف‌ها و ساماندهی اشیاء موجود در تالارها با بازگشایی چند موزه در بهمن ماه امسال باقیمانده موزه‌ها همزمان با روز جهانی موزه در اردیبهشت سال 86 تعداد 14 موزه در کاخ گلستان برای بازدید عموم مردم آماده خواهد شد.
ایوان تخت مرمر
قدمت بخشی از قسمت‌های تخت مرمر بیشتر از سایر تالارهای کاخ است و در دوره زندیه بنا شده است. آغامحمدخان قاجار پس از تصرف شیراز قصر کریم‌خان را که مدتی در آنجا زندانی بود تخریب کرد و به دستور وی تزیینات قصر از جمله درهای زرنگار و نقاشی‌ها به کاخ گلستان انتقال یافت. نخستین شاه قاجار در همین تالار تاجگذاری کرد و مراسم سلام و بار عام طبقات مختلف در آنجا انجام می‌شد.
در سال 1221 ق حجاران و سنگ‌تراشان اصفهان از سنگ مرمر زرد یزد تخت نفیسی ساختند که در میان ایوان قرار گرفت. در ساخت این تخت 65 قطعه سنگ مرمر بزرگ و کوچک به کار رفته است.
بعد از درگذشت آغامحمدخان قاجار در زمان فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه، تغییرات زیادی در تالار تخت مرمر رخ داد. در زمان ناصرالدین شاه آیینه‌های قدی در این تالار نصب شد.
مراسم سلام و بار عام‌های پادشاهان قاجار در ایوان تخت مرمر برگزار شد و همه شاهان قاجار غیر از مظفرالدین شاه در همین تالار تاجگذاری کردند- تاجگذاری مظفرالدین شاه در تالار بادگیر انجام شد- آخرین مراسم رسمی که در تالار تخت مرمر برگزار شد، تاجگذاری رضاخان در سال 1304 شمسی بود که خلع سلطنت از احمد‌شاه و خاندان قاجار نیز در این واقعه اعلام شد.
خلوت کریمخانی
خلوت کریمخانی یک ایوان سه دهنه سرپوشیده و ستون‌دار در کنار تالار سلام است که آب قنات شاهی از آب نمای حوض آن بیرون می‌آمد و در باغ گلستان جاری می‌شد- به گفته یک کارشناس میراث فرهنگی با احداث مترو جریان آب قنات شاهی به کاخ گلستان قطع شد- این بنا خلوت کریمخانی نامیده شده و بخشی از اندرون خانه کریم‌خان بوده است.
معروف است که ناصرالدین شاه به نشستن در این بخش از کاخ علاقه زیادی داشت و اغلب در این محل خلوت می‌کرد و قلیان می‌کشید. از اتفاق روزگار سنگ قبر ناصرالدین شاه پس از برداشتن از حضرت عبدالعظیم(ع) و چندین جابه‌جایی در این مکان قرار گرفته است.
تالار آیینه
یکی از تالارهای مشهور مجموعه کاخ گلستان تالار آیینه است که بنای آن در سال 1294 هـ. ق پایان یافته. تزئینات این تالار بسیار زیبا و تماشایی است.
تابلو نقاشی معروف کمال‌الملک در سال 1309 شهرت این تالار را افزون‌تر ساخت.
شمس‌العماره
شمس‌العماره که به عمارت خورشید نیز نامیده شده، به گفته سامان خلیلیان شاهکاری است از تلفیق زیبای معماری شرق و غرب که در سال 1282 بنا شده و معمیرالممالک داماد ناصرالدین‌شاه آن را به شاه هدیه یا پیشکش کرده است.
بنای شمس‌العماره در برآورده ساختن آرزوی ناصرالدین شاه برای احداث بنایی بلند مرتبه در کاخ گلستان که امکان تماشای منظره شهر از بالای آن میسر باشد، تحقق یافته است. طراحی زیبا، تزیینات کم‌نظیر و ارتفاع آن در میان تالارهای دیگر شمس‌العماره را یک شاهکار شاخص و تحسین‌برانگیز ساخته است.
تالار سلام
ساخت تالار سلام یا اتاق موزه نزدیک به چهار سال طول کشید و در سال 1294 هـ.ق پایان یافت و با نظارت مستقیم ناصرالدین شاه در اجرای تزیینات و چیدن اشیا بهره‌برداری از آن پس از حدود پنج سال در سال 1299 هـ.ق انجام شد. این تالار که به منظور موزه احداث شده بود، پس از انتقال تخت‌طاووس با برگزاری سلام‌های خاص و رسمی تالار سلام نامیده شد. نفیس‌ترین اشیا و آثار هنری اهدایی به شاه و جواهرات سلطنتی در این مکان نگهداری می شد.
در سال 1345 به هنگام تاجگذاری محمدرضا پهلوی موزه آرایی تالار سلام تغییر کلی یافت و به حالت امروزی درآمد.
حوضخانه
حوضخانه از بناهای دوره ناصری و به اتاق تابستانی معروف است. هم اکنون نقاشی‌های هنرمندان معروف اروپایی که به دربار قاجار هدیه شده و آثار ارزنده هنرمندان ایرانی در این مکان به نمایش گذاشته شده است.
تالار عاج
در دوره سلطنت ناصرالدین شاه هدایای پادشاهان در تالار عاج نگهداری می‌شد و در زمان پهلوی از آن برای میهمان‌های رسمی دربار استفاده می‌کردند.
تالار ظروف و موزه مخصوص
با احداث تالار ظروف بر بقایای عمارت نارنجستانی در سال 1344 شمسی هدایای پادشاهان اروپایی از موزه و تالار سلام به این مکان انتقال یافت. سرویس چینی با نقش جنگ‌های ناپلئون بناپارت؛ سرویس اهدایی نیکلای اول روسیه، سرویس جواهر نشان اهدایی ملکه ویکتوریا انگلستان، سرویس ساخته شده از سنگ‌های گرانبهای مالاشیت اهدایی الکساندر سوم و سرویس چینی اهدایی ویلهلم از ارزشمندترین و جالب‌ترین اشیا این تالار به شمار می‌آیند.
موزه مخصوص نیز در طبقه زیر تالار سلام قرار دارد و در حال حاضر زره شاه اسماعیل صفوی، تیروکمان نادرشاه افشار، ساعد‌بند و مهر مخصوص فتحعلی شاه، تاج آغامحمدخان قاجار، دسته مهرهای سلاطین قاجار، گوی غلطان عاج و تخم شترمرغ از جمله اشیایی هستند که در آن به نمایش گذاشته شده است.
عمارت بادگیر و عکسخانه
عمارت بادگیر از زیباترین بناهای مجموعه کاخ گلستان است. طاهره ملامحمدی کارشناسان میراث فرهنگی و راهنمای این عمارت می‌گوید: عمارت بادگیر دومین بنای ساخته شده در کاخ گلستان در زمان فتحعلی‌شاه در سال 1228 هـ.ق احداث شده و حدود 200 سال قدمت دارد.
این عمارت در زمان ناصرالدین شاه بازسازی شد و مظفرالدین شاه مراسم تاجگذاری خود را به علت هوای خنک این عمارت توسط بادگیرها در همین مکان برگزار کرد.
چهار بادگیر بنا، باد مکیده شده را از طریق دالان‌های زیرزمینی وارد حوضخانه کرده و با دریچه‌های تعبیه شده شاه‌نشین را خنک می‌کرد.
ترنج بسیار زیبایی که به قالیچه ایرانی شباهت دارد، در بالای نه ارسی این بنا را زینت بخشیده است. در زیرزمین عمارت بادگیر، عکسخانه معتبری قرار گرفته که مجموعه‌ای از عکس‌های دوره قاجار را با وسایل عکاسی آن زمان به نمایش گذاشته است.
عکس‌های عکسخانه در زمان ناصرالدین‌شاه و پس از ورود دوربین به ایران گرفته شده و چند عکس موجود در عکسخانه نیز توسط خود ناصرالدین شاه گرفته شده است.
50 هزار قطعه عکس و 39 فریم فیلم که بیش از 100 سال قدمت دارد، دارایی گرانبهای این عکسخانه است.
تالار الماس
تالار الماس در زمان فتحعلی شاه قاجار در جنوب کاخ گلستان احداث شده است. خانم رها اقبال کارشناس میراث فرهنگی و راهنمای تالار الماس می‌گوید: به علت فرم آیینه کاری داخل شاه‌نشینی نام الماس برای این تالار انتخاب شده است.
در زمان ناصرالدین شاه در تزیینات و نمای داخلی تالار تغییراتی داده شد، ولی همه اشیای موجود در آن مربوط به زمان فتحعلی‌شاه است. از جمله نقاشی‌های آن دوره که از ژاپن، هندوستان و نقاشی‌هایی که از سوی ناپلئون بناپارت و عبدالحمید عثمانی و نیکلای اول روسیه به شاه ایران هدیه داده شده است.
کاخ ابیض (موزه مردم‌شناسی)
در محل کلاه فرنگی یا برج آغا‌محمدخانی واقع در جنوب‌غربی کاخ گلستان، تالار جدیدی به دستور ناصرالدین شاه احداث شد که به علت سفیدی رنگ نمای آن، کاخ ابیض نامیده شد.
ضمن نگهداری هدایای گرانبهای سلطان عبدالحمید عثمانی در این‌جا، تالار به جلسات هیأت دولت اختصاص داشت. در سال 1344 شمسی تغییراتی در آن داده شد و از سال 1347 شمسی به موزه مردم شناسی تبدیل شد.
در پایان دیدار از مجموعه کاخ گلستان هامان خلیلیان، کارشناس میراث فرهنگی گفت: کارشناسان این مجموعه از مدتی پیش تلاش می‌کنند مدارک ثبت جهانی کاخ گلستان را برای ارسال به یونسکو آماده کنند. وی افزود: داشتن محیط و منظر مناسب از شرایط اولیه پذیرش یک اثر برای ثبت جهانی است.
به گفته وی، متأسفانه وجود یک کیوسک روزنامه‌فروشی و مواردی مانند آن مقابل شمس‌العماره، مانع بزرگی برای ثبت جهانی این مجموعه ارزشمند به شمار می‌آید. این کارشناس میراث فرهنگی در پایان گفت: برای رفع این مانع به اقدام مسئولان چشم امید داریم.
گزارش: حمید دهقان
عکس‌ها: جواد گلزار