بیماری سلیاک یا «حساسیت به گلوتن» با اینکه بیماری شایعی است، ولی در اغلب موارد دیر تشخیص داده می‌شود، به طوری که در هر فرد مبتلا به این بیماری به‌طور متوسط 11 سال تأخیر در تشخیص وجود دارد و یک کودک مبتلا به سلیاک تقریباً به 8 پزشک مراجعه می‌کند تا بالاخره بیماری‌اش تشخیص داده شود.
از طرفی هم عدم تشخیص به موقع این بیماری باعث ایجاد عوارض آن مثل تأخیر در رشد، سوءتغذیه، کوتاهی قد و پوکی استخوان و... می‌شود. در طرحی که توسط دانشگاه علوم پزشکی تهران اجرا می‌شود، کارشناسان بهداشتی با مراجعه به مدارس مقاطع ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان، دانشآموزان را مورد بررسی قرار می‌دهند تا در صورت وجود این بیماری، آن را سریع‌تر تشخیص دهند و مانع بروز عوارض شوند.
***
سلیاک یک بیماری روده‌ای است که در اثر حساسیت به گلوتن ایجاد می‌شود. اگر با خودتان فکر می‌کنید «ما که تا به حال گلوتن نخورده‌ایم!» باید بدانید که هر روز با خوردن یک تکه نان، ماکارونی، پیتزا و خیلی از غذاهایی که حاوی گندم و برخی از غلات هستند، این ماده وارد بدن شما می‌شود، چون گلوتن نام پروتئینی است که در این مواد وجود دارد. البته علاوه بر مواد غذایی در برخی از داروها و در ترکیبات ویتامینی هم گلوتن یافت می‌شود.
وقتی فرد مبتلا به سلیاک، غذاها یا موادی را مصرف می‌کند که گلوتن دارند، سیستم ایمنی بدن او فعال شده و باعث آسیب به روده کوچک می‌شود. در نتیجه جذب مواد غذایی از این روده آسیب‌دیده با اختلال مواجه شده و فرد دچار سوءتغذیه می‌گردد. همین امر، مهم‌ترین علت در بروز علایم در افراد مبتلا به این بیماری است.
بیماری سلیاک، یک بیماری ژنتیکی محسوب می‌شود و در بین افرادی که این بیماری در خانواده‌شان وجود دارد، شایع‌تر است. گاهی هم بیماری در اثر برخی عوامل محیطی مثل انجام جراحی، حاملگی و زایمان، عفونت‌های ویروسی و استرس‌های شدید روحی تشدید می‌شود.
یک بیماری، هزار علامت
بیماری سلیاک خودش را در همه به یک صورت نشان نمی‌دهد و می‌تواند طیف وسیعی از علایم را ایجاد کند. مثلاً بعضی افراد هستند که با وجود ابتلا به بیماری کاملاً بدون علامت هستند؛ برخی علایمشان مربوط به دستگاه گوارش می‌شود و از نفخ شکم، دردهای راجعه شکمی، اسهال و مدفوع چرب رنج می‌برند و برخی هم به علت سوء تغذیه و کمبود مواد مغذی و ویتامین‌ها علایم متنوعی را از خود بروز می‌دهند.
مثلاً کمبود آهن ناشی از سوء جذب در این بیماری باعث علایم کم‌خونی، کمبود ویتامین D و کلسیم باعث پوکی استخوان، کمبود مواد معدنی باعث تغییر رنگ دندان‌ها و... می‌شود. علایم این بیماری به همین مواردی که گفتیم محدود نمی‌شود و خستگی، ضعف، اختلالات رفتاری، تشنج و ناباروری و کلی علایم دیگر هم ممکن است به علت ابتلا به سلیاک در فرد ایجاد شود.
از آنجا که حتی افراد بدون علامت واضح هم ممکن است دچار عوارض سلیاک شوند که گاهی ممکن است این عوارض غیرقابل جبران باشند، تشخیص صحیح و به موقع بیماری اهمیت پیدا می‌کند. هر چقدر بیماری در شخصی دیرتر تشخیص داده شود و درمان دیرتر آغاز شود، شانس بروز عوارض بالاتر می‌رود و این مسئله به خصوص در بچه‌ها بسیار مهم است، چون تأخیر رشد، کوتاهی قد و کمبود مواد غذایی ناشی از این بیماری در بچه‌ها، جبران‌ناپذیر است.
باز هم شیر مادر
چرا افراد مختلفی که مبتلا به سلیاک می‌شوند، علایم متفاوتی از خودشان بروز می‌دهند؟ چرا برخی در همان بچگی علایمشان ظاهر می‌شود و برخی حتی در بزرگسالی هم علامتی ندارند؟
طول مدتی که کودک در دوران شیرخوارگی، با شیر مادر تغذیه می‌شود، سنی که تغذیه کمکی شروع می‌شود و میزان غذاهای حاوی گلوتن که کودک در دوران شیرخوارگی مصرف می‌کند، سه عامل مهم در بروز علایم این بیماری هستند. به طوری که گفته شده هرچه مدت زمانی که کودک با شیر مادر تغذیه می‌شود، طولانی‌تر باشد علایم این بیماری در او دیرتر ظاهر شده و خفیف‌تر خواهد بود.
دانشمندان دانشگاه کلرادو، با بررسی که از سال1994 تا 2004 روی 1560 کودک انجام دادند اعلام کردند که ورود دیرتر غذاهای حاوی غلات به رژیم غذایی کودکان از مشکلات روده‌ای از جمله سلیاک در آنها می‌کاهد. غلات و غذاهای حاوی گلوتن باید بعد از سن 4 تا6 ماهگی جزو رژیم غذایی کودک قرار گیرند تا احتمال بروز سلیاک در آنها کمتر شود و مواجهه با گلوتن در سه ماهه اول زندگی، خطر ابتلا به سلیاک را در افراد مستعد تا 5 برابر افزایش می‌دهد؛ قابل توجه مادرانی که قبل از سن 4 تا 6 ماهگی کودک را نان‌خور می‌کنند!
یک آزمایش خون ناقابل
تشخیص بیماری سلیاک به خودی خود کار سختی نیست، ولی از آنجا که علایم متنوعی دارد و خودش را شبیه سایر بیماری‌ها نشان می‌دهد، کمتر به آن فکر می‌شود و در نتیجه آزمایشی برای تشخیص آن صورت نمی‌گیرد.
در بیماری که با علایم گوارشی و اسهال مراجعه می‌کند، ممکن است بیماری‌های روده مثل سندرم روده تحریک‌پذیر یا عفونت‌های روده و... مطرح شوند و در بیماری که با کم‌خونی، فقر آهن یا کمبود کلسیم یا سایر مواد معدنی مراجعه می‌کند، ممکن است اول به کمبودهای غذایی و عدم مصرف کافی فکر شود، در نتیجه بیماری سلیاک تشخیص داده نشود.
در حال حاضر برای تشخیص این بیماری، آزمایش خون انجام می‌شود و سطح آنتی‌بادی‌هایی که بدن در مواجهه با گلوتن می‌سازد، اندازه‌گیری می‌شود. اگر نتیجه این تست در فردی مثبت باشد، باید فرد تحت نمونه‌برداری از روده قرار گیرد تا تشخیص بیماری در او ثابت شود.
در طرحی هم که توسط دانشگاه علوم پزشکی تهران اجرا می‌شود، کارشناسان با مراجعه به مدارس و بررسی دانشآموزان در صورت برخورد با موارد مشکوک، آزمایش خون انجام می‌دهند تا این بیماری را تشخیص دهند.
اگر در سابقه خانوادگی فردی، ابتلا به سلیاک در بستگان وجود داشته باشد و یا در صورت رشد نامناسب وجود علایم سوءتغذیه، کم‌خونی و... در افراد، باید به این بیماری مشکوک شد و آزمایش‌های لازم را انجام داد.
درمان به ظاهر ساده!
تنها درمان موجود برای افراد مبتلا به سلیاک، حذف گلوتن از رژیم غذایی است. علاوه بر این در صورت کمبود باید آهن و اسید فولیک، کلسیم و سایر مکمل‌های ویتامینی هم برای فرد مبتلا تجویز شود. باید دقت کرد که ورود مقادیر جزئی مواد حاوی گلوتن به دستگاه گوارش به اندازه مقادیر فراوان آن مضر است.
رعایت برنامه غذایی و حذف کامل غلات غیرمجاز، باعث بهبودی کامل افراد مبتلا می‌شود ولی در صورت پیدایش عوارض ممکن است برخی از آنها درمان ناپذیر بوده و برخی هم به درمان طولانی مدت احتیاج داشته باشند. بعد از بهبود علایم بیمار باید به رژیمش ادامه دهد و به عبارتی غذاهای حاوی گلوتن را تا آخر عمر از رژیم غذایی‌اش حذف کند.
گفتن «حذف گلوتن از رژیم غذایی» به نظر ساده است ولی اگر دقت کنیم که غلاتی مثل گندم، جو، جوی سیاه و چاودار همه حاوی گلوتن هستند، تازه می‌فهمیم که این بیماران کار سختی در پیش دارند. رژیم غذایی در بیماران مبتلا به سلیاک، بسته به شدت بیماری، از لحاظ پرهیز و نحوه استفاده از سایر مواد غذایی متفاوت است و فرد مبتلا باید تحت نظر متخصصان تغذیه قرار گیرد تا بتواند به برنامه غذایی مناسب خودش دست پیدا کند.
اگر بخواهیم به غذاهایی که افراد مبتلا به سلیاک نباید آنها را مصرف کنند، فقط اشاره کنیم یک لیست بسیار بلندبالا را باید مرور کنیم. ولی مهم‌تر از همه نان، ماکارونی، کیک و بیسکوئیت است.
فکرش را بکنید یک فرد مبتلا به سلیاک نباید نان بخورد، نباید از گوشت‌های کنسرو شده، سوسیس، کالباس، کتلت، کباب کوبیده رستوران‌ها، رشته فرنگی و سوپ رستوران‌ها استفاده کند؛ نباید سس سفید و سس گوجه فرنگی بخورد؛ قهوه، شیر، شکلات، گز و سوهان، حلوا، چیپس، کشک و خیلی چیزهای دیگر هم ممنوع است. چقدر باید خدا را شکر کنید!
البته خیلی هم نگران سلیاکی‌ها نباشید آنها هم برای خودشان، غذاهای خاصی دارند مثلاً نان این افراد از ذرت، برنج و سایر غلات مجاز تهیه می‌شود. برای تهیه انواع شیرینی‌ها هم به جای آرد گندم می‌توانند از آرد برنج و ذرت استفاده کنند.